Ból głowy u dziecka – czym może być spowodowany? Przyczyny i domowe sposoby na leczenie

Rodzaje bólu głowy u dziecka 

Bóle głowy to częsta dolegliwość wśród dzieci i młodzieży. Jest przyczyną co trzeciej nieobecności w szkole i ponad 20% hospitalizacji na oddziałach neurologii dziecięcej. Bóle głowy o różnym nasileniu, w tym także migreny, mogą pojawiać się nawet u małych dzieci poniżej 7. roku życia. Szacuje się, że 3-8% maluchów do 3. roku życia doświadcza bólu głowy, a wśród pięciolatków problem ten dotyka prawie co piąte dziecko. Sklasyfikowanie rodzaju bólu głowy u najmłodszych dzieci jest utrudnione ze względu na barierę komunikacyjną, uniemożliwiającą zebranie dokładnego wywiadu lekarskiego. Kiedy dziecko nie potrafi jeszcze opisać swojego stanu, ból głowy można podejrzewać na podstawie objawów, takich jak niepokój, brak apetytu, problemy ze snem, wymioty, częste dotykanie głowy rączkami. 

Wyróżnia się kilka rodzajów bólu głowy u dzieci: 

• samoistne (bez uchwytnej przyczyny), 
• objawowe (wynikają z toczącego się procesu chorobowego w organizmie), 
• neuralgie nerwów czaszkowych, 
• bóle niesklasyfikowane o niecharakterystycznych objawach. 

Bóle objawowe mogą mieć różne nasilenie i lokalizację, ale zwykle towarzyszą im inne objawy, które pomagają w zdiagnozowaniu schorzenia wywołującego ból głowy. Bóle samoistne nie mają wyraźnej przyczyny. Wśród nich wyróżnia się migrenę, klasterowe i napięciowe bóle głowy. Aż 25% dzieci szkolnych cierpi na przewlekłe bóle głowy. 

Migrena u dzieci często przebiega obustronnie, obejmując okolicę skroniowo-czołową. Ból zlokalizowany w potylicy rzadko dotyczy najmłodszej grupy wiekowej. Migrenie zwykle towarzyszy nadwrażliwość na dźwięki i światło, co można wychwycić, obserwując zachowanie dziecka. Mogą występować nudności i wymioty, a pulsujący ból nasila się podczas aktywności fizycznej. Chociaż migrena nie jest groźną chorobą, przysparza wiele cierpienia i bardzo utrudnia normalne funkcjonowanie. U ponad połowy chorych dzieci wielogodzinne napady występują przynajmniej 1-2 razy w miesiącu.  Okazuje się, że u dzieci, które jako niemowlęta cierpiały na kolkę, występuje wyższe ryzyko zachorowania na migrenę. Związek przyczynowo-skutkowy tego zjawiska nie jest jak dotąd poznany. Kolejnym czynnikiem ryzyka wystąpienia migreny u dziecka jest otyłość, która wiąże się z przewlekle podwyższonym stężeniem markerów stanu zapalnego w organizmie. Niestety często bywa, że migrenowe bóle głowy, które rozpoczęły się w dzieciństwie, stają się problemem na całe życie. Według 30-letnich badań przeprowadzonych na grupie osób, które w dzieciństwie cierpiały na bóle głowy, dolegliwość ta towarzyszyła także w dorosłości aż 71% z nich. Częstość występowania ataków migreny zwykle zwiększa się wraz z wiekiem. 

Napięciowe bóle głowy są odczuwane jako ściskający ból o słabym lub umiarkowanym nasileniu, który nie zwiększa się podczas normalnej aktywności fizycznej. 

Klasterowe bóle głowy charakteryzują się silnym bólem zlokalizowanym jednostronnie na skroni, czole lub w okolicy oczodołów. Ból może promieniować w stronę ucha lub na policzek, powodując uczucie zatkania nosa po stronie, której dotyczy dolegliwość. Może mu towarzyszyć łzawienie, obrzęk powiek i zaczerwienienie spojówek. Napady mogą trwać nawet kilka godzin, a w ich trakcie dziecko jest pobudzone ruchowo i niespokojne, może też często zmieniać pozycję ciała. 

Ból głowy u dziecka – wszystkie możliwe przyczyny 

Samoistnie bóle głowy, których przyczyna nie jest znana, stanowią aż 80% wszystkich przypadków. Wówczas odczuwany ból jest schorzeniem samym w sobie. W pozostałych przypadkach ból może być objawem wywołanym przez: 

• odwodnienie, 
• nadużywanie smartfona, laptopa, telewizji (długie wpatrywanie się w ekran), 
• wady wzroku – wtedy ból nasila się zwykle po południu i wieczorem, 
• stres, 
• zmęczenie, niewyspanie i zbyt mała aktywność fizyczna, 
• udar słoneczny, 
• niezdrową dietę (obfitującą w słodycze i wysoko przetworzone produkty), 
• nadwrażliwość na histaminę zawartą w pożywieniu lub dodatki do żywności (np. glutaminian sodu), 
• niski poziom glukozy we krwi wynikający z nieregularnego przyjmowania posiłków, 
• niezdiagnozowane alergie, 
• infekcje – dotyczące zarówno dróg oddechowych, jak i mniej oczywiste, np. borelioza, 
• choroby pasożytnicze, 
• zapalenie zatok – ból nasila się przy pochylaniu głowy, może mu towarzyszyć katar, kaszel i podwyższona temperatura, 
• kontakt z substancją chemiczną o działaniu drażniącym (np. po nocy spędzonej w świeżo odmalowanym pokoju), 
• zatrucie tlenkiem węgla (w lekkich zatruciach ból głowy może być jedynym objawem, w cięższych zatruciach występują także zawroty głowy, nudności, duszność i osłabienie), 
• zatrucie alkoholem – u mniejszych dzieci może być przypadkowe, a u młodzieży zdarza się celowe spożycie. Ból głowy powinien ustąpić maksymalnie po 72 godzinach, 
• upadek lub inny uraz głowy (może nastąpić obrzęk mózgu, pęknięcie kości czaszki, krwawienie śródczaszkowe lub wstrząśnienie mózgu), 
• nadciśnienie tętnicze, 
• choroby psychiczne, 
• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (inne charakterystyczne objawy to gorączka, sztywność karku, wymioty i zaburzenia świadomości), 
• poważne schorzenia neurologiczne: guz mózgu, tętniak, zespół Chiariego, izolowane wodogłowie, blizny poudarowe, naczyniaki, hipoplazja tętnic. 

Zdecydowana większość przypadków objawowego bólu głowy jest wywołana stanami, które nie zagrażają życiu dziecka, z czego najczęstsze są infekcje i niewielkie urazy głowy. 

Kiedy ból głowy u dziecka powinien zaniepokoić? 

Aby wstępnie ocenić, czy ból głowy u dziecka jest poważniejszym stanem wymagającym konsultacji lekarskiej, należy przyjrzeć się trzem aspektom: 

• stopień nasilenia bólu – najbardziej niepokojące jest nagłe pojawienie się bólu o dużym nasileniu, 
• okoliczności, w jakich się pojawił – zwłaszcza gdy poprzedził go urazy głowy, 
• objawy towarzyszące – jeśli oprócz bólu głowy u dziecka zaobserwujemy inne niepokojące symptomy (takie jak nudności, wymioty, zaburzenia widzenia, niewyraźna mowa, problemy z utrzymaniem równowagi, drgawki, nadmierna senność, dezorientacja, utrata przytomności), należy niezwłocznie wezwać pomoc medyczną. 

Kiedy ból głowy u dziecka powinien być zdiagnozowany? 

Objawowy ból głowy skłania do podjęcia diagnostyki przede wszystkim ze względu na uciążliwe objawy towarzyszące charakterystyczne dla choroby, która jest jego przyczyną. Wówczas proces diagnostyczny ustala lekarz pediatra na podstawie zebranego wywiadu. Szczegółowej diagnostyki wymagają sytuacje, gdy częstość i natężenie bólu głowy u dziecka nasilają się w czasie. Może to wskazywać na toczący się proces zmian organicznych w mózgu. Rodziców powinny zaniepokoić zwłaszcza: 

• stały wzrost nasilenia bólu, 
• nagłe pojawienie się ostrego bólu głowy, 
• ból głowy, który wybudza dziecko ze snu lub pojawia się rano i towarzyszą mu wymioty, 
• ból nasilający się podczas ruchu, 
• szybkie tempo narastania bólu, 
• wszelkie zmiany charakteru bólu odczuwanego przez dziecko, 
• wiek poniżej 3 lat. 

Na proces diagnostyczny składa się: 

• szczegółowy wywiad lekarski przeprowadzany z rodzicami oraz z dzieckiem, 
• badanie przedmiotowe (pomiar ciśnienia tętniczego, obwodu głowy, temperatury ciała), 
• badania neurologiczne, 
• ewentualnie badania obrazowe (tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny). 

Poważne schorzenia neurologiczne wywołujące bóle głowy są stwierdzane bardzo rzadko, dlatego nie wykonuje się rutynowo badań obrazowych mózgu u każdego małego pacjenta, który zgłasza ból głowy. Jeśli neurolog odnotuje podczas wywiadu jakiś niepokojący objaw lub stwierdzi nieprawidłowości podczas badania neurologicznego, może zlecić rozszerzenie diagnostyki o rezonans magnetyczny (MRI). Zwykle unika się przeprowadzania tomografii komputerowej, aby nie narażać dziecka na promieniowanie. Wywiad lekarski stanowi podstawę diagnostyki, dlatego wybierając się z dzieckiem na wizytę u neurologa, aby o niczym nie zapomnieć, warto wcześniej zapisać na kartce wszystkie szczegóły dotyczące: 

• częstotliwości,  
• okoliczności występowania,  
• czasu trwania napadów,  
• objawów towarzyszących, 
• charakteru i dokładnej lokalizacji bólu. 

Leczenie farmakologiczne migreny u dziecka 

Odpowiednie leczenie bólu głowy u dziecka ma ogromne znaczenie, zwłaszcza jeśli jego epizody często się powtarzają. Nawracające migreny mogą spowodować problemy emocjonalne u dziecka przejawiające się agresją, nadmierną impulsywnością i zaburzeniami koncentracji. Wpływa to negatywnie na wyniki w nauce i kontakty społeczne. 

Każdy przypadek bólu głowy u dziecka powinien zostać skonsultowany z pediatrą. Jeśli przyczyna bólu jest znana i nie zagraża zdrowiu i życiu dziecka, odczuwanie bólu można zminimalizować, podając leki bez recepty dostępne w różnych postaciach (np. krople, zawiesiny, kapsułki): 

• paracetamol – maksymalna dobowa dawka to 60 mg/kg masy ciała. Może być podana w 4 dawkach podzielonych po 15 mg/kilogram masy ciała każda (podawanych co 6 godzin) lub w 6 dawkach podzielonych po 10 mg/kg masy ciała (podawanych co 4 godziny), 
• ibuprofen – dla dzieci powyżej 3. miesiąca życia; należy go podawać w dawce 10 mg/kg masy ciała, zachowując 6-godzinny odstęp pomiędzy kolejnymi dawkami. Ilość przyjętego w ciągu doby ibuprofenu nie powinna przekroczyć 30-40 mg/kg masy ciała. Bez konsultacji lekarskiej nie należy stosować go dłużej niż trzy dni. 

Leczenie farmakologiczne migreny można podzielić na: 

• doraźne przerywanie napadów migrenowych – leki należy zastosować na samym początku napadu, nie czekając na maksymalne nasilenie bólu – przynosi to lepszy efekt terapeutyczny, 
• leczenie zapobiegawcze – wdraża się, gdy napady migreny występują częściej niż 2 razy w miesiącu lub mają długi czas trwania (kilka dni). Profilaktyczna farmakoterapia jest również uzasadniona, jeśli leczenie doraźne okazuje się nieskuteczne lub istnieją do niego przeciwwskazania. 

W leczeniu migrenowych bólów głowy u dzieci stosuje się: 

• ibuprofen – wykazuje silniejsze działanie przeciwbólowe niż paracetamol, ale efekt pojawia się później, 
• paracetamol – działa nieco słabiej, ale u większości dzieci zmniejsza odczuwanie bólu, 
• sumatryptan – Amerykańska Akademia Neurologii zaleca doraźne stosowanie sumatryptanu w postaci sprayu aplikowanego donosowo w dawce 5-20 mg u dzieci powyżej 12. roku życia (w Polsce sumatryptan nie jest zarejestrowany do leczenia tej grupy wiekowej, jednak lekarz może podjąć decyzję o przepisaniu leku off-label, czyli poza zarejestrowanymi wskazaniami, ale w zgodzie z aktualną wiedzą medyczną), 
• naproksen – u dzieci powyżej 5. roku życia, 
• diklofenak – u dzieci powyżej 12. roku życia. 

W przypadku konieczności hospitalizacji z powodu ciężkiego ataku migreny pomocniczo stosowane są także: 

• leki przeciwwymiotne (metoklopramid,  prochlorperazyna,  domperidon), 
• leki uspokajające, które ułatwiają zasypianie (diazepam, hydroksyzyna), 
• leki przeciwobrzękowe (mannitol, deksametazon). 

Domowe sposoby na ból głowy u dzieci 

W domowych warunkach na ból głowy u dziecka pomogą: 

• zimne okłady na czoło, 
• odpoczynek w pozycji leżącej, w cichym, zaciemnionym, przyjaznym otoczeniu, 
• podanie leków przeciwbólowych bez recepty, 
• masaż głowy z użyciem olejku z mięty pieprzowej, 
• akupresura – zgodnie z założeniami tradycyjnej chińskiej medycyny w przypadku migreny może pomóc wywieranie delikatnego ucisku na nadgarstki, napięciowy ból głowy łagodzi uciskanie skroni, a ból wywołany zapaleniem zatok powinien zmniejszyć się, gdy uciśniemy miejsce pomiędzy brwiami, 
• dbałość o odpowiednią ilość snu, 
• rezygnacja ze słodyczy i wysoko przetworzonej żywności, 
• ruch na świeżym powietrzu, 
• ograniczenie czasu spędzanego przed ekranem smartfona, komputera i telewizora, 
• suplementacja witaminy D – dowiedziono, że witamina D odgrywa znaczącą rolę w uwalnianiu neuroprzekaźników biorących udział w rozwoju migreny. Jej niedobór może zwiększać ilość ataków migrenowych. Istnieje kilka badań, w których wskazano na skuteczność suplementacji tej witaminy w profilaktyce napadów migrenowych. W badaniach brały udział zarówno osoby dorosłe, jak i dzieci w wieku 8-16 lat. 

Czego NIE robić na ból głowy u dziecka? 

Gdy podejmujemy się samodzielnego leczenia bólu głowy u dziecka, należy mieć na uwadze, że: 

• Dzieciom do 12. roku życia nie wolno podawać aspiryny. Przyjmowanie kwasu acetylosalicylowego w tak młodym wieku może doprowadzić do niebezpiecznego zespołu Reya. Pojawia się on u dzieci na kilka dni po infekcji leczonej aspiryną, powodując obrzęk mózgu, stłuszczeniowe zapalenie wątroby oraz uszkodzenie narządów wewnętrznych. Choroba pozostawia po sobie powikłania neurologiczne, a w wielu przypadkach może zakończyć się śmiercią. 
• Nie należy podawać dzieciom ergotiaminy. Dawniej w doraźnym leczeniu bólu głowy stosowano preparaty z alkaloidem sporyszu o nazwie ergotamina. Były one pierwszymi lekami dedykowanymi do leczenia migreny. Obecnie nie jest rekomendowana ona zwłaszcza u dzieci, ponieważ jej zażywanie jest obciążone szeregiem działań niepożądanych, a długotrwałe stosowanie powoduje efekt z odbicia w postaci przewlekłych bólów głowy. 
• Nie wolno na własną rękę podawać dzieciom leków na receptę, które były przepisane innej osobie, zwłaszcza osobie dorosłej.  
• Nie wolno lekceważyć dużego nasilenia bólu u dziecka, które nie reaguje na leczenie dostępnymi bez recepty lekami, ani innych niepokojących objawów towarzyszących bólowi głowy. Wówczas należy pilnie skonsultować się z lekarzem. 

Choć ból głowy zwykle nie jest groźny dla zdrowia dziecka, przysparza mu wiele cierpienia. Może on wystąpić już u niemowląt, dlatego nie należy bagatelizować dolegliwości zgłaszanych przez maluchy. W większości przypadków ból głowy u dziecka można z powodzeniem leczyć w warunkach domowych, pamiętając o pewnych ograniczeniach i zachowując niezbędną czujność.