Artykuły
Antykoncepcja
Antykoncepcja to metoda kontroli urodzin mająca na celu zapobieganie zapłodnieniu oraz zagnieżdżeniu zapłodnionej komórki jajowej. Potrzeba zapobiegania niepożądanej ciąży jest związana z wieloma czynnikami, między innymi:
Szacuje się, że gdyby w pełni odpowiedziano na światową potrzebę antykoncepcji, liczba zgonów okołoporodowych zmniejszyłaby się nawet o 70%.
Poszczególne metody możemy porównywać z „idealną antykoncepcją” określoną według kryteriów Johna Guillebauda:
Oczywiście żadna ze stosowanych obecnie metod nie spełnia wszystkich wymienionych kryteriów.
Dla większości pacjentek najważniejszym kryterium wyboru metody antykoncepcyjnej jest jej skuteczność. Jest ona oceniana za pomocą indeksu Pearla. Wskaźnik ten określa liczbę ciąż, które wystąpią u 100 kobiet stosujących daną metodę antykoncepcji przez 1 rok. Im niższa wartość wskaźnika Pearla, tym wyższa skuteczność danej metody.
Na skuteczność antykoncepcji ma wpływ wiele czynników. Najczęstszym z nich jest nieprawidłowe stosowanie danej metody. Nieprawidłowe stosowanie zaleconej przez lekarza metody kontroli płodności jest odpowiedzialne za co piątą spośród 3,5 miliona nieplanowanych ciąż notowanych rocznie w Stanach Zjednoczonych. Przykładowo dla doustnej antykoncepcji hormonalnej wskaźnik Pearla według różnych autorów jest od 3 do 30 razy wyższy niż w warunkach perfekcyjnego stosowania tej metody. Od 20 do 23% kobiet stosujących doustną antykoncepcję hormonalną zapomina o przyjęciu dwóch lub więcej tabletek w ciągu jednego cyklu. Natomiast do pomijania jednej tabletki na cykl przyznaje się niemal co druga kobieta. Istnieją również czynniki wpływające na skuteczność antykoncepcji niezależne od osoby, która jej używa. Skuteczność antykoncepcji hormonalnej jest niższa u kobiet z nadwagą i otyłością. Masa ciała nie wpływa na skuteczność preparatów antykoncepcyjnych podawanych w iniekcji. Skuteczność obniżają m.in. antybiotykoterapia, biegunka i wymioty.
Z tego powodu przy określaniu skuteczności danej metody podaje się wskaźnik Pearla przy idealnym stosowaniu oraz dodatkowo rzeczywisty wskaźnik Pearla, uwzględniający błędy przy stosowaniu danej metody.
Zapobieganie nieplanowanej ciąży opiera się na kilku mechanizmach:
Wybór metody opiera się na preferencjach pacjentki, biorąc pod uwagę przeciwwskazania co do stosowania danej metody. Lekarz ginekolog powinien przeprowadzić dokładny wywiad, uwzględniając aktualne i przebyte choroby, stosowane leki, występowanie chorób w rodzinie. Ponadto powinien on wykonać badania ginekologiczne – USG, badanie piersi, cytologię i pomiar ciśnienia tętniczego. Stosowanie antykoncepcji hormonalnej i wewnątrzmacicznej wymaga wykonywania powyższych badań raz w roku.
Naturalne metody antykoncepcji polegają na określeniu okresu płodności i abstynencji seksualnej w tym okresie. Przy ocenie tych metod istnieje bardzo duża rozpiętość wartości wskaźnika Pearla – od 0,6 do nawet 25. Z tego powodu naturalne metody zapobiegania ciąży polegające na okresowym powstrzymywaniu się od współżycia nie są uznawane przez WHO za metody antykoncepcji.
Metody te mogą być rekomendowane dla kobiet, które ze względów światopoglądowych nie akceptują innych metod zapobiegania ciąży, podczas gdy istnieją przeciwwskazania lub niechęć do stosowania innych metod antykoncepcji, lub kobietom, które zaakceptują ciążę, gdyby do takiej doszło. Niedogodnością naturalnych metod jest abstynencja seksualna trwająca 9 do 18 dni w okresie, gdy u kobiety występuje podwyższone libido.
Do naturalnych metod antykoncepcyjnych nie zalicza się stosunku przerywanego.
Metodami naturalnej antykoncepcji są:
Metoda kalendarzowa Ogino-Knausa – wiedząc, jak długo trwa najdłuższy i najkrótszy cykl miesiączkowy, pierwszy dzień okresu płodnego ustala się, odejmując 20 od najkrótszego cyklu, a ostatni – odejmując 11 od najdłuższego. Przykładowo u kobiet z cyklami o długości 26-32 dni abstynencja seksualna przypada na okres od 8 do 21 dnia cyklu. Metoda ta ma niską skuteczność ze wskaźnikiem Pearla na poziomie 20-24.
Metoda termiczna – polega na codziennych pomiarach temperatury, które odbywają się zawsze w tym samym miejscu (w jamie ustnej lub pochwie) bezpośrednio po przebudzeniu. Progesteron produkowany podczas owulacji podnosi temperaturę ciała o 0,2-0,6 stopni. Metoda polega na współżyciu tylko w drugiej fazie cyklu, czyli od 4. dnia po stwierdzeniu podwyższenia temperatury aż do miesiączki. Wskaźnik Pearla tej metody wynosi 1-2.
Metoda obserwacji śluzu Billingsów – polega na określeniu dni płodnych i niepłodnych na podstawie obserwacji zmian śluzu szyjkowego. Wzrost estrogenów w okresie przedowulacyjnym powoduje zmiany w śluzie szyjkowym – staje się on obfity, przezroczysty, śliski i ciągliwy. Szczyt objawu śluzowego przypada na dzień owulacji. Okres niepłodny występuje do momentu pojawienia się pierwszych zmian w śluzie i 4 dni po ostatnim dniu obecności śluzu płodnego. Wskaźnik Pearla tej metody bardzo się waha i wynosi od 1 do 12.
Metoda testów – w aptekach dostępne są specjalne testy, które pomagają w ustaleniu dni płodnych i niepłodnych. Oceniają one śluz szyjkowy i ślinę, hormon luteinizujący w moczu lub hormon luteinizujący i progresteron. Wiele czynników zaburza wyniki takich testów – stany zapalne pochwy, choroby, przyjmowane leki. Wskaźnik Pearla wynosi od 4 do 6.
Komputerowa analiza pomiarów temperatury – według ekspertów u kobiet decydujących się na antykoncepcję naturalną najbardziej precyzyjną metodą wyznaczenia okresu koncepcyjnego są komputerowe urządzenia wykorzystujące w analizie pomiary podstawowej temperatury ciała i długości cykli. Takie urządzenia przez pierwsze 2-3 cykle „uczą się” rozpoznawać dni płodne użytkowniczki, posługując się algorytmem powstałym w oparciu o grupę walidacyjną. Pomiar temperatury jest analizowany przez jej codzienny pomiar w jamie ustnej. Wskaźnik Pearla wynosi 0,6-0,7.
Mechanizm antykoncepcji hormonalnej polega na działaniu dwuskładnikowym – estrogenu i gestagenu lub jednoskładnikowym – samego gestagenu. Głównym działaniem gestagenu jest blokowanie owulacji i to on odpowiada za efekt antykoncepcyjny. Dodatkowo wpływa na przemiany endometrium i utrudnia implantację, zmienia śluz szyjkowy na gęsty, nieprzenikalny dla plemników oraz hamuje perystaltykę jajowodów. Estrogen zapobiega dojrzewaniu pęcherzyków jajnikowych, stabilizuje endometrium i wzmacnia działanie gestagenu.
Antykoncepcja dwuskładnikowa składa się z estrogenu i gestagenu. Do przeciwwskazań stosowania dwuskładnikowej antykoncepcji hormonalnej zaliczamy między innymi migrenę, palenie papierosów (zwiększa to ryzyko incydentów zakrzepowo-zatorowych), choroby wątroby, karmienie piersią do 6. tygodnia, nowotwory hormonozależne i choroby krążenia. Wyróżnia się następujące postaci antykoncepcji dwuskładnikowej:
Antykoncepcja jednoskładnikowa polega na ciągłym podawaniu tylko jednego składnika – gestagenu. Zalecana jest kobietom niemogącym przyjmować estrogenów. Zaletą jest dopuszczenie stosowania tej metody podczas laktacji od 6. tygodnia po porodzie, u kobiet z migreną, palących, z nadciśnieniem i cukrzycą. Wadą może być brak miesiączek lub nieregularne krwawienia, co zdarza się u niektórych kobiet. Do antykoncepcji jednoskładnikowej zaliczamy:
Zaletami antykoncepcji hormonalnej są:
Dodatkowo przyjmowanie antykoncepcji hormonalnej wiąże się z zaletami niezwiązanymi z samym efektem antykoncepcyjnym. Zmniejsza ona częstość występowania:
Do wad tej metody antykoncepcji zaliczymy jej wpływ na różne układy. Ryzyko choroby zakrzepowej rośnie sześciokrotnie, ponieważ składnik estrogenowy zwiększa zdolności agregacji płytek krwi. Z tego powodu dwuskładnikowe tabletki antykoncepcyjne nie są zalecane u kobiet palących. Składniki gestagenne III generacji tylko nieznacznie zwiększają to ryzyko i mogą być stosowane u palaczek. Antykoncepcja hormonalna ma również negatywny wpływ na transport żółci oraz zwiększa ryzyko raka szyjki macicy w grupie kobiet zarażonych wirusem HPV.
Możliwe działania niepożądane to:
Wystąpienie ciąży podczas stosowania antykoncepcji hormonalnej jest efektem braku jej skuteczności, która może być spowodowana błędami w stosowaniu antykoncepcji doustnej (pomijanie zażywania tabletek), niecałkowitym wchłonięciem tabletki z powodu wymiotów lub biegunki czy niezastosowaniem plastra w dniu, w którym powinna nastąpić wymiana na nowy. Tabletki hormonalne mogą wchodzić w interakcje z innymi lekami, co skutkuje obniżeniem skuteczności antykoncepcji. Do tych leków zaliczamy na przykład leki przeciwpadaczkowe, przeciwgruźlicze, przeciwgrzybicze, niektóre antybiotyki, modafinil czy preparaty ziołowe zawierające w składzie dziurawiec.
Wkładka wewnątrzmaciczna jest elastycznym materiałem w kształcie litery T zakładanym do jamy macicy. Obecność ciała obcego wywołuje jałowy odczyn zapalny w obrębie błony śluzowej macicy, co stwarza niekorzystne warunki do przetrwania gamet. Ta metoda antykoncepcji jest najbliższa tej idealnej, ponieważ jest tania, odwracalna, ma niski wskaźnik Pearla i niesie za sobą niewiele powikłań. Wkładka wewnątrzmaciczna może uwalniać jony miedzi lub lewonorgestrel. Wyróżniamy:
Wkładkę miedzianą – jony miedzi zaburzają przemiany wydzielnicze endometrium, ruch plemników, zwiększają czynność skurczową macicy, co powoduje szybsze wydzielenie komórki jajowej. Wkładka miedziana zapewnia antykoncepcję na około 3-5 lat, a podczas jej stosowania występują naturalne krwawienia miesiączkowe. Może się ona przyczynić do nasilenia ich długości i obfitości. Powrót do płodności jest szybki – po kolejnym cyklu po wyjęciu wkładki. Jeśli dojdzie do ciąży podczas stosowania tej metody antykoncepcji, wkładkę pozostawia się w macicy i nie wpływa ona na rozwój ciąży. Wskaźnik Pearla wynosi 0,2.
Wkładkę z lewonorgestrelem – jest jedną z najskuteczniejszych metod antykoncepcji. Lewonorgestrel to gestagen. Zmienia on właściwości śluzu szyjkowego, utrudniając dotarcie plemników do komórki jajowej oraz blokuje implantację zarodka poprzez przemiany endometrium. Zaletą jest ograniczenie ogólnoustrojowego wpływu hormonu, a tym samym zniwelowanie działań niepożądanych związanych z gestagenem. Występuje również spadek nasilenia krwawienia i dolegliwości bólowych w niektórych chorobach, np. nadmierne krwawienia miesięczne, adenomioza, mięśniaki macicy, endometrioza i koagulopatie. Powrót płodności po usunięciu systemu następuje w ciągu pierwszego naturalnego cyklu miesiączkowego. System wewnątrzmaciczny z lewonorgestrelem o mniejszych rozmiarach można zakładać u nieródek. Rzeczywisty wskaźnik Pearla wynosi 0,2.
Mechaniczne metody antykoncepcji uniemożliwiają przedostanie się plemników do kanału szyjki macicy. Metody te są mało popularne z powodu trudności w ich zakładaniu oraz braku pewności co do prawidłowego położenia. Zaliczamy do nich:
Środki plemnikobójcze występują w postaci żeli, globulek, kremów, pianek i tamponów. Takie preparaty zakłada się głęboko do pochwy na 20-30 minut przed stosunkiem, pozostając potem w pozycji leżącej. Jedna dawka wystarczy na jeden stosunek. Najniższy wskaźnik Pearla wynosi 6, a rzeczywisty 20-40.
Inną metodą jest gąbka dopochwowa nasączona środkiem plemnikobójczym. Zakłada się ją w okolicy szyjki macicy i zostawia na 24 godziny. Najniższy wskaźnik Pearla wynosi 9-20, a rzeczywisty 20-40. Metoda ta jest bardziej skuteczna u nieródek.
Prezerwatywa jest środkiem antykoncepcyjnym stosowanym przez mężczyzn. Jej największą zaletą jest to, że chroni również przed chorobami przenoszonymi droga płciową, w tym przed transmisją HIV. Wiele czynników ma wpływ na jakość materiału, a co za tym idzie – skuteczność prezerwatyw. Prezerwatywy powinny być przechowywane w odpowiednich warunkach – zbyt wysoka i niska temperatura niszczy materiał, z którego wykonana jest prezerwatywa. W związku z tym najbezpieczniej kupować je w miejscu, które zapewni takie warunki, np. w aptece. Najniższy wskaźnik Pearla wynosi 3, a rzeczywisty 13,9.
Sterylizacja u kobiety polega na podwiązaniu jajowodów lub wycięciu części jajowodu i podwiązaniu ich końców. Operacja przeprowadzana jest najczęściej laparoskopowo. Sterylizacja u kobiety jest uznawana za nieodwracalną, ponieważ zabieg przywrócenia płodności ma różną, ciężką do przewidzenia skuteczność. W przypadku chęci zajścia w ciążę po zabiegu podwiązania jajników można zdecydować się na zapłodnienie pozaustrojowe (in vitro). W Stanach Zjednoczonych sterylizacja jest najczęstszą metodą antykoncepcji u małżeństw, z których prawie dwa razy więcej wybiera sterylizację u kobiety. Prawie 2 na 5 kobiet w wieku 40-49 (39,4%) wybiera sterylizację kobiecą jako metodę antykoncepcji. Obecnie w Polsce nie wykonuje się zabiegów podwiązania jajowodów, ponieważ prawnie jest to uznawane za ciężki uszczerbek na zdrowiu. Za wykonanie takiego zabiegu grozi do 10 lat więzienia.
Sterylizacja chirurgiczna u mężczyzn, czyli wazektomia, polega najczęściej na dwustronnym nacięciu moszny i przecięciu nasieniowodów. Uznawana jest za metodę odwracalną, ponieważ możliwe jest ponowne połączenie nasieniowodów – skuteczność na poziomie 50-70%. W Stanach Zjednoczonych każdego roku ponad pół miliona mężczyzn decyduje się na wazektomię. Metoda jest zaakceptowana przez WHO jako metoda antykoncepcji męskiej.
Skuteczność sterylizacji sięga 99%.
Antykoncepcja awaryjna jest stosowana po odbytym stosunku bez zastosowania skutecznej metody antykoncepcji lub gdy dana metoda zawiodła. Takie postępowanie pozwala uniknąć 50-80% niepożądanych ciąż. Antykoncepcja awaryjna jest nieskuteczna, jeśli doszło do zapłodnienia i implantacji zarodka. Stosuje się leki hormonalne – wysokodawkowe dwuskładnikowe tabletki antykoncepcyjne lub lewonogestrel. Obecnie w Polsce antykoncepcja awaryjna jest dostępna tylko na receptę wypisaną przez lekarza ginekologa. Zaliczamy do niej następujące leki:
Preparaty z lewonorgestrelem – wysokodawkowy gestagen. Jego działanie polega na zahamowaniu dojrzewania pęcherzyka jajnikowego lub zablokowaniu owulacji. Może powodować objawy niepożądane, takie jak nudności i wymioty, bóle głowy lub plamienia. Należy go przyjąć nie później niż 72 godziny po stosunku, a najbardziej skuteczny jest podany dzień przed owulacją. Wówczas skuteczność sięga 90%, jeśli lek podano zaraz po stosunku. Skuteczność spada do 16% przy podaniu po 72 godzinach od stosunku. Nie ma medycznych przeciwwskazań do podania lewonorgestrelu jako antykoncepcji awaryjnej. Mimo że przechodzi do mleka matki, jego stężenie jest niskie i może być stosowany u kobiet karmiących.
Preparaty z octanem uliprystalu – jest to antyprogestagen, który wywołuje miesiączkę najpóźniej po 3 dniach. Opóźnia lub blokuję owulację i utrudnia plemnikom dotarcie do komórki jajowej. Należy go przyjąć nie później niż 120 godzin po stosunku. Skuteczność sięga nawet 98% przy zastosowaniu w ciągu 24 godzin od stosunku.
Czas powrotu do płodności zależy od rodzaju stosowanej antykoncepcji. Przy metodach barierowych (prezerwatywy, kapturki naszyjkowe itp.) można zajść w ciążę przy każdym stosunku bez ich używania. Po doustnej antykoncepcji dwuskładnikowej zwykle w ciążę można zajść w przeciągu 1-3 miesięcy od zaprzestania jej zażywania. Przy antykoncepcji jednoskładnikowej ten czas skraca się do tygodni, a nawet dni po zaprzestaniu jej stosowania.
Powrót do płodności po wkładkach wewnątrzmacicznych następuje po pierwszej owulacji po usunięciu systemu. Według najnowszych badań zajście w ciąże bezpośrednio po zaprzestaniu stosowania metod antykoncepcji nie wpływa na liczbę poronień lub wady rozwojowe u dzieci.
Jeśli po zaprzestaniu stosowania antykoncepcji występują trudności z zajściem w ciążę, należy zgłosić się do lekarza ginekologa w celu ustalenia przyczyny.
W Polsce bez recepty można kupić antykoncepcję barierową (np. prezerwatywy) i chemiczną (środki plemnikobójcze). Każda antykoncepcja zawierająca hormony jest dostępna wyłącznie na receptę.
Wybierając metodę antykoncepcji, najlepszym rozwiązaniem jest rozmowa z lekarzem ginekologiem i rozważenie zalet i wad każdej z nich. O ile u zdrowej kobiety można zastosować praktycznie każdą metodę, istnieją schorzenia, które wykluczają część z tych metod. W związku z tym lekarz powinien przeprowadzić dokładny wywiad, zmierzyć ciśnienie tętnicze, przeprowadzić badanie ginekologiczne z USG oraz badanie piersi, by móc ocenić, jaka metoda antykoncepcji będzie najlepsza. Najważniejszym czynnikiem w wyborze antykoncepcji jest jednak akceptacja pacjentki i to do niej należy ostateczny wybór. Rolą lekarza jest przedstawienie różnych możliwości w oparciu o aktualną wiedzę medyczną.
Źródła:
Regulaminy
Pomocne linki
Dołącz do nas
Pobierz aplikację Recepta Gemini
Rezerwuj wygodnie w aplikacji, odbieraj w pobliskich aptekach!
