Choroby neurologiczne – czym są?
Choroby neurologiczne to choroby zaburzające prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego, który jest odpowiedzialny za sterowanie aktywnością całego organizmu. Składa się on z ośrodkowego układu nerwowego (OUN), w którego obrębie znajduje się mózgowie i rdzeń kręgowy oraz z obwodowego układu nerwowego zbudowanego ze zwojów nerwowych i odchodzących od nich nerwów.
OUN reguluje pracę narządów wewnętrznych, zapewnia odpowiednie warunki w ustroju, odpowiada za proces myślenia, zapamiętywania i uczenia się, a także umożliwia analizę bodźców docierających z otoczenia. Obwodowy układ nerwowy pośredniczy między OUN a poszczególnymi narządami w przekazywaniu kluczowych informacji. Jego somatyczna część jest zależna od naszej woli. Odbiera on sygnały z receptorów czuciowych i ruchowych, które przekazuje do OUN i narządów wykonawczych (np. mięśnie szkieletowe). Praca autonomicznego układu nerwowego nie jest przez nas świadomie kontrolowana. Odbierając bodźce wewnątrz organizmu, pośredniczy on w kontroli funkcjonowania narządów wewnętrznych.
Oprócz komórek nerwowych układ nerwowy wyposażony jest w tzw. komórki glejowe, których zadaniem jest zaopatrywanie neuronów w składniki odżywcze, tworzenie osłonek mielinowych włókien nerwowych, synteza enzymów niezbędnych do produkcji neuroprzekaźników oraz zabezpieczanie układu nerwowego przed szkodliwymi czynnikami. Wszelkie zaburzenia w funkcjonowaniu układu nerwowego wpływają również na inne układy i narządy, których praca jest od niego zależna. Choroby neurologiczne stanowią szeroką grupę schorzeń, a do ich powstania mogą przyczynić się różnorodne czynniki.
Rodzaje chorób neurologicznych
W zależności od etiologii wyróżnia się kilka rodzajów chorób neurologicznych. Zaburzenia w funkcjonowaniu układu nerwowego mogą mieć podłoże:
- genetyczne – przyczyną wystąpienia nieprawidłowości neurologicznych jest mutacja w materiale genetycznym; do chorób neurologicznych o podłożu genetycznym zalicza się pląsawicę Huntingtona, rdzeniowy zanik mięśni i przepuklinę oponowo-rdzeniową;
- naczyniowe – ich przyczyną są zaburzenia układu krążenia w przebiegu miażdżycy naczyń krwionośnych, które mogą prowadzić do udaru mózgu;
- immunologiczne – istotą procesu chorobowego jest nieprawidłowa praca układu immunologicznego, który zaczyna atakować własne struktury; do tej grupy zaliczamy stwardnienie rozsiane i zespół Guilliana-Barrego;
- choroby neurodegeneracyjne, inaczej zwyrodnieniowe – wynikają z zaburzenia przemiany materii i gromadzenia się w tkankach patologicznych struktur i substancji, które zakłócają pracę układu nerwowego; należą do nich choroba Parkinsona, choroba Alzheimera i choroba Creutzfeldta-Jakoba;
- infekcyjne – to przede wszystkim zapalenie opon mózgowych wywoływane przez wirusy, bakterie i grzyby;
- neuropatie – polegają na uszkodzeniu nerwów obwodowych; zwykle mają charakter nabyty i powstają na skutek działania czynników zewnętrznych, takich jak nadużywanie alkoholu, źle kontrolowana lub zaawansowana cukrzyca bądź urazy; choć wrodzone neuropatie czuciowo-ruchowe występują niezwykle rzadko, do tej pory zidentyfikowano aż 80 genów, których mutacje mogą prowadzić do neuropatii;
- choroby neurologiczne o złożonej etiologii – należą do nich migreny, klasterowe bóle głowy, padaczka, encefalopatia wątrobowa.
Najgroźniejsze choroby neurologiczne
Najgroźniejszą chorobą neurologiczną, która stwarza realne zagrożenie utraty życia, jest udar mózgu. Jest on trzecią najczęstszą przyczyną śmierci i głównym powodem trwałego kalectwa w populacji dorosłych. W Polsce co roku na udar mózgu zapada około 70 000 osób. Według szacunków WHO rocznie z jego powodu umiera 5,5 mln ludzi. Przyczyną udaru mózgu w 75% jest niedokrwienie spowodowane zamknięciem światła naczynia krwionośnego, co uniemożliwia dopływ tlenu i glukozy do komórek mózgowych. Nagły deficyt składników niezbędnych do prowadzenia procesów metabolicznych skutkuje zaburzeniem funkcji mózgu. Udar krwotoczny, inaczej nazywany wylewem, jest spowodowany pęknięciem tętnicy mózgowej. Powstały krwotok niszczy strukturę tkanki nerwowej i zwiększa ciśnienie śródczaszkowe, prowadząc do zakłócenia pracy mózgu. W Polsce śmiertelność z powodu udaru mózgu waha się między 66 a 108 zgonów na 100 tysięcy osób. Niestety fakt przeżycia udaru nie gwarantuje pełnego wyleczenia. Choroba może pozostawić po sobie szereg powikłań w postaci niepełnosprawności ruchowej, zaburzeń poznawczych, zespołów otępiennych, depresji, padaczki. Chory może potrzebować stałej opieki oraz długotrwałej rehabilitacji. Nasilenie i rodzaj następstw niedokrwienia zależą od rozległości i specyfiki obszaru mózgu, w którym dojdzie do zaburzeń. Szybka reakcja w przypadku zaobserwowania pierwszych objawów udaru może zapobiec dalszemu obumieraniu neuronów i ograniczać ryzyko poważnych powikłań, w tym śmierci.
Do najbardziej charakterystycznych objawów udaru mózgu zalicza się:
- porażenie połowiczne twarzy z widoczną asymetrią ust;
- niedowład, paraliż lub drętwienie kończyny górnej lub dolnej;
- upośledzenie koordynacji i równowagi;
- problemy z artykulacją i prowadzeniem rozmowy;
- zaburzenia widzenia – rozmazane widzenie może dotyczyć jednego lub obojga oczu;
- nagły ból głowy o dużym nasileniu, któremu mogą towarzyszyć zawroty głowy, nudności i wymioty;
- utrata przytomności.
Po stwierdzeniu któregokolwiek z tych objawów u siebie lub innej osoby należy niezwłocznie zadzwonić po pogotowie ratunkowe.
Kolejną groźną chorobą neurologiczną jest choroba Alzheimera. Jej przebieg nie jest tak dynamiczny, ale od momentu postawienia diagnozy do śmierci chorej osoby mija średnio 10 lat. Choroba Alzheimera jest nieuleczalna i ma charakter neurodegeneracyjny. W mózgu odkładają się patologiczne agregaty białkowe, które z czasem prowadzą do atrofii tkanki. Pierwsze objawy choroby pojawiają się zwykle po 65. roku życia i mają postać pozornie niegroźnych zaburzeń pamięci, koncentracji i roztargnienia. W późniejszym czasie choroba postępuje do tego stopnia, że chory nie jest w stanie samodzielnie funkcjonować – traci wyuczone zdolności manualne, cierpi na wahania nastroju, miewa halucynacje i urojenia, ma trudności z doborem słów i logicznym myśleniem. W zaawansowanym stadium choroby Alzheimera pacjenci nie są w stanie przypomnieć sobie, kim są ani skonstruować logicznego zdania. Objawom towarzyszy wychudzenie ciała, drgawki i przykurcze mięśni. Choroba w końcowym stadium prowadzi do wyniszczenia organizmu i śmierci. Obecnie stosowane leczenie farmakologiczne ogranicza się do działania objawowego i nie jest w stanie zahamować postępu zmian neurodegeneracyjnych. Duże nadzieje upatruje się w nowo opracowanej szczepionce, która znajduje się na etapie badań klinicznych.
Do poważnych chorób neurologicznych należy także stwardnienie rozsiane (SM), które jest diagnozowane u 80 na 100 tysięcy osób. Układ odpornościowy atakuje komórki nerwowe, prowadząc do uszkodzenia osłonek mielinowych włókien nerwowych. Zakłóca to proces przewodzenia impulsów nerwowych i skutkuje postępującymi zaburzeniami neurologicznymi. Chorzy doświadczają zaburzeń czucia, ruchu, równowagi i widzenia, cierpią na zespoły bólowe i borykają się z przewlekłym zmęczeniem, depresją oraz zaburzeniami poznawczymi. Rokowania zależne są od odmiany schorzenia, płci i wieku wystąpienia pierwszych objawów. U niektórych postępująca choroba z biegiem lat prowadzi do niepełnosprawności ruchowej wymagającej poruszania się na wózku inwalidzkim. Jedna na trzy osoby cierpiące na SM jest w stanie normalnie funkcjonować nawet po 15-20 latach od uzyskania diagnozy.
Rzadkie choroby neurologiczne
Ponieważ bardzo wiele czynników może negatywnie wpływać na pracę układu nerwowego, lekarze neurolodzy często spotykają się z rzadkimi schorzeniami neurologicznymi, w których postawienie właściwej diagnozy niejednokrotnie zajmuje nawet kilka lat. Do rzadkich chorób neurologicznych należą m.in.:
- malformacje naczyń mózgowych – nieprawidłowości w budowie anatomicznej, takie jak występujące rodzinnie tętniaki tętnic wewnątrzczaszkowych, genetycznie uwarunkowane naczyniaki jamiste, zespół CADASIL, choroba Moya-Moya, choroba Ehlersa-Danlosa;
- niektóre choroby nerwowo-mięśniowe – atakują część układu nerwowego odpowiedzialną za przekazywanie informacji wykonawczej do mięśni; do rzadkich schorzeń tego typu należy stwardnienie zanikowe boczne, miastenia rzekomoporaźna, zespół Guillaina-Barrégo i przewlekła zapalna demielinizacyjna polineuropatia;
- choroby genetyczne, np. choroba Charcot-Marie-Tooth, która obejmuje całą grupę wrodzonych neuropatii czuciowo-ruchowych, za które odpowiedzialne są mutacje w obrębie około 70 genów;
- choroby zapalne OUN – np. schorzenie o nazwie „neuromyelitis optica”, którego istotą jest indukowany autoimmunologicznie stan zapalny obejmujący nerwy wzrokowe i rdzeń kręgowy; inne rzadko spotykane choroby zapalne ośrodkowego układu nerwowego to poprzeczne zapalenie rdzenia, zapalenie układu limbicznego i zespół Moerscha-Woltmanna (inaczej zespół sztywnego człowieka);
- rzadkie zespoły bólowe – choć bóle głowy są powszechnym problemem, niektóre stany należą do rzadkości; sporadycznie diagnozuje się m.in. neuralgię nerwu trójdzielnego, klasterowy ból głowy, hemikranię napadową, zespół złożonego bólu regionalnego oraz rodzinną migrenę połowiczo-poraźną;
- zaburzenia układu pozapiramidowego – tego typu schorzenia charakteryzują się występowaniem ruchów mimowolnych lub ograniczeniami w wykonywaniu ruchów świadomych; należą do nich dystonia, zespół Steele’a-Richardsona-Olszewskiego, zwyrodnienie korowo-podstawne, a także bardziej znane jak choroba Parkinsona i pląsawica Huntingtona.
Objawy chorób neurologicznych
Choroby neurologiczne mogą przejawiać się wieloma symptomami o różnym nasileniu, które oprócz manifestacji ze strony układu nerwowego mogą dotyczyć również pracy mięśni, naczyń krwionośnych oraz zmysłów. Dlatego w opiece nad chorymi oprócz neurologa konieczny może być udział lekarzy innych specjalności – przede wszystkim neurochirurgów, okulistów, dermatologów, laryngologów i psychiatrów. Ponadto objawy neurologiczne mogą występować także w przebiegu innych schorzeń, niepowiązanych bezpośrednio z układem nerwowym, co utrudnia postawienie diagnozy.
Najczęstsze objawy chorób neurologicznych to:
- częste lub silne bóle głowy;
- zaburzenia ruchowe – ruchy mimowolne lub trudności z wykonywaniem ruchów świadomych, trudności z utrzymaniem równowagi i koordynacją ruchową (np. przy podnoszeniu przedmiotów);
- zaburzenia czucia – tak zwane parestezje, czyli wrażenia odczuwane mimo braku bodźca zewnętrznego; należą do nich mrowienie, drętwienie, cierpnięcie, poczucie ciepła lub zimna, odczucie „przechodzenia prądu” przez ciało;
- zaburzenia pracy mięśni – osłabienie siły mięśniowej, porażenie, niedowład;
- zaburzenia widzenia, np. rozmazany obraz, podwójne widzenie, mroczki przed oczami, zawężone pole widzenia, zaburzenie percepcji barw i światła;
- zaburzenia słuchu – szum lub dzwonienie w uszach, niedosłuch;
- problemy ze snem;
- drgawki;
- trudności z połykaniem;
- afazja, czyli utrata zdolności do poprawnego wysławiania się oraz rozumienia wypowiadanych słów;
- zaburzenia zwieraczy;
- dezorientacja i zaburzenia świadomości;
- utrata przytomności.
Chorobom neurologicznym mogą towarzyszyć także objawy psychiatryczne, takie jak:
- zaburzenia pamięci,
- wahania nastroju,
- depresja,
- napady agresji,
- halucynacje wzrokowe i słuchowe,
- niepokój i stany lękowe,
- urojenia,
- zmiana osobowości,
- nieracjonalne zachowania.
Wystąpienie stanu ostrego (np. udar mózgu), który zagraża życiu, mogą poprzedzać zwłaszcza zaburzenia świadomości, utrata przytomności oraz zachwianie podstawowych funkcji życiowych, takich jak oddychanie, termoregulacja, perystaltyka i krążenie. Wówczas im szybciej zostanie udzielona pomoc medyczna, tym większe szanse na uniknięcie poważnych konsekwencji uszkodzenia mózgu.
Choroby neurologiczne – badania
Rozpoznaniem i leczeniem chorób neurologicznych zajmuje się neurolog. Przed postawieniem diagnozy lekarz wykonuje i zleca badania neurologiczne:
- badanie podmiotowe, czyli wywiad lekarski, podczas którego chory zgłasza swoje dolegliwości i objawy, a lekarz zadaje pytania w celu ustalenia ich przyczyny. Znaczenie ma wiek, wykonywany zawód, styczność z metalami ciężkimi, narażenie na wibracje, hałas, przebyte urazy, stosowane używki, choroby neurologiczne występujące w najbliższej rodzinie, współistniejące schorzenia i zażywane leki. Ważne są również okoliczności wystąpienia niepokojących objawów (np. silny stres, wysiłek fizyczny), ich charakter (przewlekły lub napadowy) oraz dynamika narastania ich nasilenia;
- badanie przedmiotowe – inaczej fizykalne. Podczas badania lekarz ocenia podstawowe parametry życiowe, a także:
- przygląda się postawie ciała, specyfice chodu i mimice twarzy;
- sprawdza orientację pacjenta co do własnej tożsamości oraz czasu i przestrzeni;
- wychwytuje ewentualne zaburzenia mowy;
- przeprowadza próby koordynacyjne (palec-nos, pięta-kolano, próba Romberga);
- bada czucie na twarzy, kończynach i tułowiu;
- ocenia prawidłowość funkcji poznawczych, a w razie konieczności wykonuje testy przesiewowe oceniające stan psychiczny (Test MMSE, test Zegara);
- bada głowę (kształt, symetrię, ubytki kostne, bolesność przy opukiwaniu);
- weryfikuje objawy oponowe (sztywność karku, objaw Keringa);
- sprawdza szereg objawów świadczących o nieprawidłowościach w obrębie różnych nerwów (np. nerwy czaszkowe n. XII odpowiadają za symetrię wysuniętego języka);
- bada odruchy głębokie i patologiczne kończyn górnych i dolnych (np. odruch kolanowy po stymulacji młoteczkiem, odruch podeszwowy);
- elektroencefalografia (EEG) – to nieinwazyjne badanie polegające na rejestrowaniu i analizie fal mózgowych. Na powierzchni głowy badanej osoby umieszcza się specjalne elektrody, które odbierają zmiany potencjału elektrycznego skóry generowane przez aktywność neuronalną kory mózgowej. Elektroencefalograf przedstawia je w formie wykresu liniowego nazywanego elektroencefalogramem, który jest następnie analizowany przez specjalistę;
- tomografia komputerowa (TK) – tomograf przypomina tunel, do którego wsuwa się ruchome łóżko z pacjentem. Wykonuje on serię zdjęć rentgenowskich pod wieloma kątami z różnych stron. Specjalistyczne oprogramowanie umożliwia nakładanie na siebie wykonanych zdjęć, dzięki czemu uzyskuje się trójwymiarowy obraz badanej struktury;
- rezonans magnetyczny (RM) – to nowoczesna metoda obrazowa, która wykorzystuje zjawisko oddawania energii przez protony po ekspozycji na pole magnetyczne. W odpowiedzi na docierające do tkanek fale elektromagnetyczne protony emitują fale radiowe o określonej częstotliwości, które są rejestrowane przez aparaturę i analizowane komputerowo. Dzięki temu możliwe jest utworzenie dokładnego, trójwymiarowego odwzorowania badanej struktury z odróżnieniem jednych tkanek od drugich, a nawet wykrycie zmienionych chorobowo komórek. Badanie jest zupełnie bezinwazyjne, a natężenie generowanego pola magnetycznego nie przekracza norm bezpieczeństwa;
- USG Dopplera tętnic szyjnych i kręgowych – badanie ultrasonograficzne pozwala na szybką ocenę stanu tętnic doprowadzających krew do mózgu. Badanie wykonuje się w pozycji leżącej. Lekarz nakłada na skórę specjalny żel niwelujący zakłócenia i przesuwa po szyi głowicę urządzenia, która emituje fale ultradźwiękowe o wysokiej częstotliwości. Fala odbija się na granicy dwóch tkanek o różnej gęstości, a jej amplituda i czas powrotu do głowicy pozwala na wygenerowanie obrazu, który odwzorowuje strukturę badanej tkanki;
- badania laboratoryjne wykonywane z krwi, moczu lub płynu mózgowo-rdzeniowego. Są badaniami dodatkowymi, których przeprowadzenie nie zawsze jest konieczne do postawienia trafnej diagnozy.
Choroby neurologiczne – profilaktyka
Choć na zachorowanie na niektóre choroby neurologiczne nie mamy większego wpływu, zapadalność na schorzenia o podłożu neurodegeneracyjnym i naczyniowym jest zależna od naszego stylu życia.
Wśród działań profilaktycznych, które redukują ryzyko zachorowania, wymieniane są:
- aktywność fizyczna – wpływa na poprawę zarówno kondycji fizycznej, jak i psychicznej. Pomaga lepiej dotlenić organizm i zachować właściwą masę ciała;
- zdrowa dieta – odpowiednia dieta chroni przed nadmiernym gromadzeniem się tkanki tłuszczowej oraz przed rozwojem wielu chorób cywilizacyjnych, których powikłaniem mogą być schorzenia neurologiczne (np. cukrzyca, nadciśnienie). W przypadku osób otyłych dieta powinna zakładać odpowiedni deficyt kaloryczny w celu redukcji masy ciała. W samodzielnym komponowaniu posiłków warto korzystać ze wskazówek zawartych w piramidzie zdrowego odżywiania, która jest na bieżąco aktualizowana przez Instytut Żywności i Żywienia. Dieta powinna być urozmaicona, bogata w warzywa i owoce, z jak najmniejszym udziałem wysoko przetworzonych produktów. Na kondycję mózgu pozytywnie wpływają antyoksydanty (a wśród nich karotenoidy, flawonoidy, witamina C i E), witaminy z grupy B (w tym kwas foliowy), kwasy omega-3 oraz witamina D;
- utrzymanie właściwej masy ciała – otyłość może nawet kilkukrotnie zwiększać ryzyko udaru mózgu;
- unikanie stresu, a w razie problemów emocjonalnych skorzystanie z pomocy psychologa lub psychiatry. Przewlekły stres osłabia działanie układu immunologicznego, co rzutuje na funkcjonowanie całego organizmu;
- podejmowanie aktywności umysłowej – poprawia to wydolność mózgu, co przekłada się na poprawę pamięci, zdolności uczenia się i koncentracji. Ćwiczyć umysł powinni zwłaszcza seniorzy zagrożeni rozwojem chorób otępiennych, którzy ze względu na zakończenie działalności zawodowej często niewystarczająco stymulują swój mózg. Warto regularnie czytać książki, rozwiązywać krzyżówki i zagadki logiczne. Można uczęszczać na zajęcia uniwersytetów trzeciego wieku, podjąć naukę nowego języka lub gry na jakimś instrumencie. Wolny czas efektywnie wypełnią także gry strategiczne i karciane;
- prawidłowa kontrola chorób przewlekłych, takich jak nadciśnienie tętnicze, hipercholesterolemia i cukrzyca. Aby zminimalizować ryzyko powikłań neurologicznych, należy zgłaszać się na wizyty kontrolne i regularnie zażywać leki przepisane przez lekarza;
- unikanie używek – wystąpieniu chorób neurologicznych sprzyja palenie papierosów i nadużywanie alkoholu. Okazjonalnie, w niewielkich ilościach można pić czerwone wino zawierające resweratrol wykazujący działanie antyoksydacyjne.
Układ nerwowy pełni bardzo ważne funkcje, a jego uszkodzenie rzutuje na działanie całego organizmu. Ze względu na mnogość czynników mogących zakłócać funkcjonowanie mózgu zdiagnozowanie choroby neurologicznej nie należy do łatwych zadań. Dbając o zdrowy styl życia, możemy ograniczyć ryzyko wystąpienia schorzeń o podłożu zwyrodnieniowym i naczyniowym.
Źródła:
- Błaszczyk B., Czernecki R., Prędota-Panecka H., Profilaktyka pierwotna i wtórna udaru mózgu, Studia Medyczne, 2008.
- Brola W., Fudala M., Flaga S., Ryglewicz D., Potemkowski A., Polski rejestr chorych na stwardnienie rozsiane – stan obecny, perspektywy i problemy, Aktualn Neurol, 2015.
- Kłęk S., Błażejewska-Hyżorek B., Czernuszenko A., Członkowska A., Gajewska D., Karbowniczek A., Kimber-Dziwisz L., Ryglewicz D., Sarzyńska-Długosz I., Sienkiewicz-Jarosz H., Sobów T., Sławek J., Leczenie żywieniowe w neurologii — stanowisko interdyscyplinarnej grupy ekspertów, Polski Przegląd Neurologiczny, 2017.
- Pera J., Choroby rzadkie, czyli codzienność w neurologii, Wszechświat, 2019.
- Różyk-Myrta A., Interdyscyplinarny model opieki nad osobami starszymi, Cz. 2, Oficyna Wydawnicza PWSZ w Nysie, 2015.
- Szczudlik A., Rudzińska M., Zielonka D., Choroba Huntingtona – obecny stan wiedzy, Polski Przegląd Neurologiczny, 2008.