Ortopedia – najczęstsze schorzenia ortopedyczne – rodzaje, objawy, badania, leczenie, profilaktyka 

Ortopedia – co to za dziedzina? 

Ortopedia to dział medycyny, który skupia się na leczeniu wad wrodzonych, chorób i urazów układu ruchu. Na układ ruchu składają się kości, stawy, więzadła, ścięgna, mięśnie, a nawet nerwy i naczynia. Termin ortopedia w dosłownym tłumaczeniu oznacza „proste dziecko” (z greckiego orthos – prosty/prawidłowy, paidia – dziecko), ponieważ początkowo lekarze tej dziedziny zajmowali się leczeniem skrzywień kręgosłupa u dzieci. Wraz z rozwojem medycyny rola ortopedii wzrosła i objęła leczenie całego układu ruchu we wszystkich grupach wiekowych. Z ortopedią ściśle związana jest chirurgia urazowa nazywana inaczej traumatologią. Jej istotą jest operacyjne leczenie układu kostno-stawowego po urazach. 

Kim jest i czym się zajmuje ortopeda? 

Ortopeda to lekarz, który odbył specjalizację w dziedzinie ortopedii i traumatologii narządu ruchu. Szkolenie specjalizacyjne może podjąć absolwent wydziału lekarskiego, który odbył staż podyplomowy i zdał Lekarski Egzamin Końcowy (LEK). Specjalizacja z ortopedii trwa 6 lat. Jest to czas, w którym lekarz pod opieką kierownika specjalizacji wykonuje i doskonali wszystkie czynności z zakresu tej dziedziny. Ortopeda zajmuje się leczeniem wrodzonych dysfunkcji narządu ruchu (dysplazje kostne i deformacje kończyn) oraz tych nabytych, takich jak uszkodzenia pourazowe, zakażenia, stany zapalne, zmiany zwyrodnieniowe i nowotwory. W swojej pracy wykorzystuje zarówno metody leczenia zachowawczego, jak i operacyjnego. Musi mieć szczegółową wiedzę z zakresu anatomii człowieka oraz fizjologii ruchu. Ponadto planuje i kontroluje proces rehabilitacji. W procesie diagnostycznym oprócz wywiadu i badania fizykalnego ortopeda wykorzystuje przede wszystkim badania obrazowe, takie jak zdjęcia rentgenowskie (RTG), ultrasonografię (USG, tomografia komputerowa (TK) oraz rezonans magnetyczny (RM). W razie konieczności dokładniejszego zobrazowania struktur wewnątrzstawowych rezonans magnetyczny poszerza się, podając do jamy stawu środek kontrastujący – taka odmiana badania nazywana jest artrografią. U osób z podejrzeniem osteoporozy wykonuje się tzw. densytometrię, czyli ocenę gęstości mineralnej kości. 

Aby skorzystać z bezpłatnej wizyty u ortopedy w ramach NFZ, konieczne jest skierowanie.  

Skierowanie do poradni ortopedycznej wystawia lekarz rodzinny lub inny lekarz, który udziela świadczeń na podstawie umowy z NFZ.  

Schorzenia ortopedyczne – rodzaje 

Schorzenia dotykające narządu ruchu można podzielić na: 

• wady wrodzone, np. kręcz szyjny, stopa końsko-szpotawa, kolano przygięte; 
• choroby zwyrodnieniowe, np. choroba zwyrodnieniowa stawów, guzki Heberdena, guzki Boucharda, choroba zwyrodnieniowa stawu biodrowego, choroba zwyrodnieniowa stawu kolanowego, zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa; 
• urazy i kontuzje – złamania kości, zwichnięcia i skręcenia stawu; 
• choroby zapalne stawów, np. reumatoidalne zapalenie stawów, dna moczanowa, gorączka reumatyczna, młodzieńcze zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa, młodzieńcze reumatoidalne zapalenie stawów; 
• choroby metaboliczne kości, np. osteoporoza, osteomalacja; 
• nowotwory – wywodzące się z tkanki kostnej (kostniaki), chrzęstnej (chrzęstniaki), włóknistej (włókniaki) oraz wyrośla chrzęstno-kostne i guzy osteolityczne; 
• artropatie (choroby stawów) wywołane czynnikami zakaźnymi, np. ropne zapalenie stawów wywołane przez gronkowce, pneumokoki, paciorkowce, meningokoki, gruźlicze zapalenie stawów; 
• wady postawy – kifoza, lordoza, skolioza; 
• uszkodzenia nerwów obwodowych (neuropatie), np. rwa kulszowa, zespół cieśni nadgarstka, zespół Rotha, neuropatia strzałkowa; 
• choroby nerwowo-mięśniowe, np. mózgowe porażenie dziecięce, przepuklina oponowo-rdzeniowa. 

Najczęstsze schorzenia ortopedyczne 

Choroby układu ruchu mogą dotknąć osób w każdym wieku. Mogą wystąpić u osób wykonujących zarówno pracę fizyczną, jak i umysłową. Ryzyko zachorowania na większość z nich wzrasta wraz z wiekiem.  

Najczęstsze schorzenia ortopedyczne: 

• Choroba zwyrodnieniowa stawów – to najpowszechniejsza choroba układu ruchu. Prawdopodobieństwo pojawienia się objawowych zmian zwyrodnieniowych rośnie wraz z wiekiem. Według amerykańskich badań u osób po 45. roku życia dolegliwości ze strony stawu kolanowego ujawniają się nawet u 38% osób, a zwyrodnienie stawów dotyka około 27% populacji. Nie ma dokładnych danych na temat częstości występowania choroby zwyrodnieniowej stawów w naszym kraju, ale szacuje się, że cierpi na nią około 2 milionów Polaków. Na skutek działania czynników mechanicznych i biologicznych dochodzi do zaburzenia struktury i ubytków chrząstki stawowej, która w normalnych warunkach amortyzuje ruchy stawu. Postęp choroby prowadzi do upośledzenia funkcji stawów, co klinicznie manifestuje się bólem, ograniczeniem ruchomości i charakterystycznym „trzeszczeniem” stawów. Dochodzi także do zniekształcenia i poszerzenia stawów, które wykazują bolesność podczas ucisku. Najczęściej choroba zwyrodnieniowa obejmuje stawy biodrowe (koksartroza), kolanowe (gonartroza) i stawy rąk (np. guzki Heberdena i Boucharda). 
• Złamania kości – inaczej przerwanie ciągłości kości powstałe na skutek działania dużej siły, np. podczas upadku, uderzenia czy przeciążenia. Osobnym zagadnieniem są niskoenergetyczne złamania osteoporotyczne, które mogą się zdarzyć także z błahych powodów na skutek zmian chorobowych w strukturze kości. Złamanie może dotyczyć każdej kości i przytrafia się osobom w każdym wieku. Średnio co trzecie dziecko doznaje złamania kości do 17. roku życia. Złamania dzieli się na wyrównane i z przemieszczeniem, jeśli dojdzie do zmiany położenia jej fragmentu względem pierwotnej osi. O złamaniach zamkniętych mówimy, gdy uraz pozostaje niewidoczny gołym okiem, natomiast przy złamaniach otwartych dochodzi do przerwania ciągłości skóry. W takich wypadkach samo ustabilizowanie kości przy pomocy gipsu nie wystarczy. Stosuje się leczenie operacyjne polegające na nastawieniu i mechanicznym zespoleniu kości. Możliwymi powikłaniami złamań są krwawienia, uszkodzenia nerwów i przykurcze stawowe, 
• Osteoporoza – to choroba metaboliczna tkanki kostnej, która prowadzi do obniżenia gęstości mineralnej kości i spadku ich wytrzymałości, co znacznie zwiększa ryzyko złamań. Na zachorowanie szczególnie narażone są kobiety po menopauzie. Ze względu na zmiany hormonalne dochodzi u nich do szybkiej utraty gęstości mineralnej kośćca, co powoduje, że u ponad 30% z nich stwierdza się osteoporozę. Według danych z 2010 roku w Europie na osteoporozę chorowało 22 mln kobiet i 5,5 mln mężczyzn. Złamania osteoporotyczne są niebezpieczne dla osób w podeszłym wieku i stanowią trzecią co do częstości przyczynę śmierci, zaraz po nowotworach i chorobach układu krążenia. Długotrwałe unieruchomienie negatywnie wpływa na cały organizm – upośledza funkcje narządów wewnętrznych, pogarsza wentylację płuc i nasila niewydolność krążenia. Najgroźniejsze są złamania bliższego końca kości udowej. Wśród kobiet, które doznały takiego urazu, aż 20% umiera w ciągu roku od zdarzenia, a kolejne 30% pacjentek pozostaje trwale unieruchomionych, wymagając całodobowej opieki. Pozostałe 40% osób po długiej rehabilitacji nadal potrzebuje pomocy przy poruszaniu się. Śmiertelność wśród mężczyzn jest jeszcze wyższa i wynosi 30% w ciągu pierwszych 12 miesięcy od złamania. 
• Dna moczanowa (inaczej artretyzm, podagra) – to zapalna choroba stawów, która rozwija się w następstwie odkładania się kryształów moczanu w płynie stawowym. W pierwszej fazie choroby pojawiają się epizody napadów dolegliwości, które samoistnie ustępują w ciągu tygodnia. Niewłaściwie kontrolowana, przedłużająca się hiperurykemia (zwiększone stężenie moczanów w surowicy) może doprowadzić do rozwoju drugiej, przewlekłej fazy schorzenia. Wówczas napady dolegliwości powtarzają się z coraz większą częstotliwością i rozszerzają na wiele stawów. Objawem dny moczanowej jest przede wszystkim ból i obrzęk stawów, a także zaczerwieniona, nadwrażliwa na bodźce, napięta skóra, ogólne osłabienie i gorączka. 
• Haluks (paluch koślawy) – to deformacja stopy polegająca na wysunięciu I kości śródstopia, która jest podstawą palucha. W rezultacie czubek palucha skierowany jest w stronę pozostałych palców, a głowa kości jego podstawy jest charakterystycznie wybrzuszona. Takie zniekształcenie stanowi nie tylko problem estetyczny, ale przede wszystkim medyczny. Powoduje dolegliwości bólowe i zaburza poprawny chód. W dalszej kolejności może być przyczyną stopniowej deformacji całego przodostopia, co upośledza właściwe funkcjonowanie. 
• Łokieć tenisisty – to często występujące schorzenie u aktywnych fizycznie osób w wieku produkcyjnym. Szczyt zachorowań przypada na wiek pomiędzy 40. a 50. rokiem życia. Łokieć tenisisty to inaczej zapalenie nadkłykcia bocznego kości ramiennej, które objawia się bólem podczas chwytania, obrzękiem, tkliwością i zaczerwienieniem okolicy łokcia. Przyczyną schorzenia są mikrourazy i przeciążenie ścięgien mięśni przedramienia. Na zachorowanie najbardziej narażeni są sportowcy (w tym nawet 50% tenisistów) i pracownicy fizyczni. 
• Zespoły bólowe kręgosłupa – z powodu różnych dysfunkcji kręgosłupa cierpi prawie 80% społeczeństwa. Zachorowania mają tendencję wzrostową, ponieważ częstą przyczyną problemów z kręgosłupem jest niezdrowy styl życia, który objemuje brak aktywności fizycznej, siedzący tryb życia, otyłość, stosowanie używek i nadużywanie leków. Przyczynami dolegliwości bólowych mogą być zmiany zwyrodnieniowe, wrodzone anomalie anatomiczne, przeciążenie, zaburzenia metaboliczne, psychologiczne oraz choroby nowotworowe. Niejednokrotnie poprawne zdiagnozowanie przyczyn bólu sprawia lekarzom wiele trudności. 
• Zespół cieśni kanału nadgarstka – to najczęstsza choroba o podłożu neuropatycznym, która dotyka nawet 50 na 1000 osób. Długotrwałe przeciążanie nadgarstka poprzez wykonywanie szybkich, wielokrotnych, jednotorowych ruchów powoduje ucisk na nerw pośrodkowy zlokalizowany w kanale nadgarstka. Mrowienie, drętwienie i nieprzyjemne cierpnięcie jest wówczas odczuwane po wewnętrznej stronie dłoni w okolicy kciuka, palca wskazującego i serdecznego. Oprócz parestezji choremu doskwiera tętniący ból promieniujący na przedramię. Schorzenie osłabia siłę uchwytu i utrudnia wykonywanie codziennych czynności. 

Leczenie i profilaktyka schorzeń ortopedycznych 

Metody leczenia, które stosuje się w ortopedii, można podzielić na: 

• leczenie farmakologiczne – duże znaczenie ma łagodzenie i znoszenie bólu, który często towarzyszy chorobom układu ruchu. W tym celu stosuje się m.in. paracetamol, ibuprofen, diklofenak, ketoprofen, indometacynę, naproksen, nimesulid, metamizol, metyloprednizolon, duloksetynę, gabapentynę, flupirtyna czy oksykodon.
  Oprócz farmakoterapii bólu w ortopedii stosuje się leki dobrane do konkretnego schorzenia, np. alendroinian w osteoporozie, leki przeciwzakrzepowe przy złamaniach czy leki przeciwdepresyjne w przewlekłych zespołach bólowych; 
• leczenie zachowawcze – jego przykładem jest unieruchomienie złamanej kończyny przy pomocy opatrunku gipsowego, szyny, stabilizacja poszczególnych odcinków kręgosłupa gorsetem lub kołnierzem ortopedycznym, noszenie butów ortopedycznych itd.; 
• leczenie operacyjne – obejmuje szereg zabiegów wykonywanych z różnych wskazań, np. stabilizacja złamań otwartych, wstawianie endoprotez stawów, rekonstrukcja więzadeł, usuwanie guzów tkanki kostnej; 
• fizjoterapia – składa się na nią wykonywanie różnego rodzaju ćwiczeń dobranych indywidualnie do schorzenia, stanu i wieku pacjenta, a także terapia manualna (masaże), zastosowanie prądów, ultradźwięków, laseroterapii, magnoterapii, krioterapii, elektroterapii oraz kinesiotapingu. 

Wśród działań profilaktycznych zmniejszających ryzyko wystąpienia schorzeń ortopedycznych wymienia się: 

• podejmowanie regularnej, umiarkowanej aktywności fizycznej; 
• zdrową dietę; 
• normalizację masy ciała w przypadku nadwagi i otyłości; 
• zachowanie zasad ergonomii w codziennym życiu – przyjmowanie właściwej postawy ciała podczas wykonywania pracy, podnoszenia ciężarów, siedzenia itd.; 
• noszenie wygodnego, dobrze dopasowanego obuwia na niskim obcasie; 
• ograniczenie narażenia na stres, który nasila dolegliwości bólowe; 
• unikanie aktywności niosących duże ryzyko upadku lub urazu. 

Źródła: 

• Bajerska M., Ambroż A., Wicheć M., Paluch koślawy – postępowania fizjoterapeutyczne, Praktyczna Fizjoterapia & Rehabilitacja, 2015. 
• Bugajska J., Żołnierzyk-Zreda D., Hildt-Ciupińska K., Profilaktyka dolegliwości mięśniowo-szkieletowych w kontekście psychospołecznych aspektów pracy, Bezpieczeństwo Pracy, 2011. 
• Klimiuk P. A., Kuryliszyn-Moskal A., Choroba zwyrodnieniowa stawów, Reumatologia po Dyplomie, 2012. 
• Neogi T., Dna moczanowa, N Engl J Med, 2011. 
• Sewerynek E., Stuss M., Obowiązujące wskazania do prewencji i leczenia osteoporozy pomenopauzalnej — choroby miliona złamań, Ginekologia i Perinatologia, Praktyczna 2016. 
• Siminska J., Piektun K., Stocka J., Giermakowska M., Nowacka K., Hagner W., Łokieć tenisisty – przegląd wybranych metod fizykalnych, metod zaopatrzenia ortopedycznego i masażu, Journal of Health Sciences, 2015. 
• Szpala M., Skorupińska A., Kostorz K., Występowanie zespołów bólowych kręgosłupa – przyczyny i leczenie, Pomeranian J Life Sci, 2017. 
• Woroń J., Racjonalna farmakoterapia bólu w chirurgii urazowo-ortopedycznej, Praktyczna Ortopedia i Traumatologia, 2018. 
• Zwolińska J., Kwolek A., Skuteczność leczenia fizjoterapeutycznego pacjentów z zespołem cieśni kanału nadgarstka.