Badania moczu – czym są? Jakie są ich rodzaje? Jak się do nich przygotować? 

Badania moczu – czym są? 

Badania moczu są badaniami laboratoryjnymi. Lekarz może poprosić pacjenta o dostarczenie do laboratorium próbki moczu w przypadku podejrzenia niektórych schorzeń, np. chorób nerek, wątroby czy dróg moczowych. 

Mocz to płyn produktowany przez nerki i wydalany z organizmu. Znajdują się w nim bezużyteczne dla organizmu lub toksyczne produkty przemiany materii. Zdrowy człowiek w ciągu doby wydala od 500 do 2500 ml moczu. Objętość ta zależy od temperatury otoczenia czy ilości przyjętych płynów. 

Badania moczu – rodzaje 

Próbki moczu można pobrać w trzech procesach: 

• mikcji – pacjent oddaje mocz samodzielnie, 
• cewnikowania – wsunięcie do pęcherza moczowego sterylnej rurki w celu uzyskania odpływu moczu, 
• punkcji nadłonowej – wprowadzenie do pęcherza igły, a następnie drenu z dostępu przez skórę brzucha, nad kością łonową. 

W diagnostyce stosuje się różne rodzaje próbek moczu: 

• próbka poranna – preferencyjnie ze środkowego strumienia, stosowana do wykonywania badania ogólnego moczu, 
• mocz przygodny – wykorzystywany do badania w stanach ostrych lub nagłych, 
• dobowa lub dwunastogodzinna zbiórka moczu. 

Badanie ogólne moczu 

Badanie ogólne moczu jest badaniem screeningowym (przesiewowym). Ma ono na celu wykrycie chorób takich jak choroby nerek, choroby dróg moczowych czy też powikłań chorób cywilizacyjnych (nadciśnienie tętnicze, cukrzyca). Podczas badania ocenia się podstawowe parametry moczu, a także jego osad.  

W badaniu ogólnym moczu mierzone są następujące parametry: 

• barwa – prawidłowy mocz ma barwę słomkowożółtą, a zmiana barwy, np. na czerwoną, może świadczyć o krwio- bądź krwinkomoczu; 
• przejrzystość – prawidłowy mocz jest przejrzysty; zmętnienie świadczy najczęściej o procesie zapalnym toczącym się w drogach moczowych; 
• zapach – prawidłowy mocz ma charakterystyczny zapach, który w niektórych chorobach może się zmieniać, np. podczas chorób infekcyjnych może mieć zapach amoniakalny bądź gnilny. Także pokarmy mogą mieć wpływ na zapach moczu – w zależności od genetyki u części populacji zjedzenie szparagów zmienia zapach moczu na siarkowy; 
• ciężar właściwy – czyli gęstość moczu. Powinna zawierać się w granicach 1,023-1,030. Większa gęstość może wynikać z wyższego zagęszczenia moczu, ale także z obecności w moczu ciężkich substancji, których nie powinno w nim być, takich jak glukoza (w cukrzycy). Niska gęstość moczu świadczy z kolei o słabym zagęszczeniu moczu – pacjent mógł przyjąć przed badaniem napój, ale może to wynikać również z obniżonej funkcji nerek; 
• pH – czyli odczyn moczu. Zwykle wynika z diety stosowanej przez pacjenta i powinien mieścić się w granicach 4,5-8,0. Dieta bogata w białko sprzyja zakwaszaniu moczu, a dieta wegańska jego alkalizacji. Także niektóre choroby, w tym infekcyjne, mają wpływ na pH moczu; 
• białko – w warunkach prawidłowych nie występuje ono w moczu. Obecność białka w moczu może wskazywać na chorobę nerek i wymaga dalszej diagnostyki; 
• glukoza – w warunkach prawidłowych nie występuje w moczu. Po przekroczeniu stężenia we krwi 180 mg% nerki „przestają sobie radzić” z taką ilością glukozy i zaczyna ona przedostawać się do moczu. Glukoza w moczu jest jednym ze wskaźników umożliwiających rozpoznanie cukrzycy; 
• ciała ketonowe – w prawidłowych warunkach nie występują. Pojawiają się w stanach poważnego głodu lub przy powikłaniach cukrzycy; 
• barwniki żółciowe – ich oznaczanie ma znaczenie diagnostyczne dla pacjentów z chorobami wątroby lub dróg żółciowych;  
• erytrocyty – wynik prawidłowy to do 3 erytrocytów w polu widzenia; 
• leukocyty – wynik prawidłowy to do 4-5 leukocytów w polu widzenia; 
• azotyny – dodatni test na azotyny wskazuje na zakażenie bakteryjne układu moczowego; 
• wałeczki – w prawidłowych warunkach raczej nie występują. Dopuszczalne są ewentualnie pojedyncze wałeczki typu szklistego. Inne rodzaje wałeczków są już patologiczne, np. wałeczki woskowe są dowodem na ciężkie uszkodzenie nerek; 
• kryształy – wytrącają się w warunkach prawidłowych. W zależności od pH moczu wytrącają się w nim różne substancje: 
• w moczu kwaśnym – kryształy kwasu moczowego, moczanów, szczawianu wapnia,  
• w moczu zasadowym – kryształy fosforanów lub węglanów wapnia oraz fosforanu magnezowo-amonowego. 

Posiew moczu 

W przypadku podejrzenia zakażenia układu moczowego lekarz może podjąć decyzję o wykonaniu badania posiewu moczu. Wzrost bakterii w posiewie moczu, który w prawidłowych warunkach jest jałowy (pozbawiony bakterii), sugeruje obecność zapalenia układu moczowego. Dzięki temu badaniu można także określić, jaki dokładnie patogen wywołuje objawy u pacjenta, co umożliwia dobór odpowiedniego leczenia. Badanie może być zlecone również w celu zweryfikowania trafności wybranego schematu leczenia.  

Zbiórka dobowa lub dwnuastogodzinna 

Badanie to umożliwia określenie wydalania z moczem takich substancji jak potas, fosfor, wapń, mocznik, kreatynina i wiele innych. Pozwala także na diagnostykę chorób układu moczowego.  

Dobowa zbiórka moczu pomocna jest też przy ocenie dobowego bilansu płynów – może okazać się konieczna podczas diagnostyki pacjentów z uciążliwymi, niereagującymi na leczenie obrzękami.  

Badanie to polega na zebraniu całości moczu oddanego podczas doby (lub dwunastu godzin).  

Wartość diagnostyczną badania mogą pogorszyć: 

• niezgromadzenie którejś z próbek moczu, 
• przekroczenie okresu trwania badania, 
• niestosowanie się do zaleceń, np. spożywanie kawy czy zakazanych pokarmów, 
• ostry stres lub intensywne ćwiczenia fizyczne, 
• przechowywanie pojemnika z moczem w nieodpowiednich warunkach, 
• spożywanie alkoholu w przeddzień badania, 
• zażywanie gorących kąpieli w trakcie badania, 
• wystąpienie gorączki w trakcie badania. 

Jak się przygotować do badania moczu? 

Badanie ogólne moczu 

Próbkę należy pobrać do specjalnego pojemnika na mocz kupionego w aptece. Obecnie część laboratoriów wymaga od pacjentów dostarczania moczu w specjalnych probówkach, które są kompatybilne z pojemnikami zaopatrzonymi w igłę – do pojemnika z moczem wystarczy „wbić” probówkę, aby bezkontaktowo przelać mocz. Niestety pojemniki te nie są dostępne w aptekach, dlatego pacjenci zmuszeni są do przelewania moczu do pojemników na miejscu.  

Próbkę najlepiej dostarczyć do laboratorium jak najszybciej po pobraniu, nie później niż 2 godziny od pobrania. Jeśli z jakiegoś powodu dostarczenie próbki do laboratorium przedłuża się, należy przechowywać ją w temperaturze 4-8 stopni Celsjusza. 

Posiew moczu 

Próbkę moczu do badania na posiew należy dostarczyć w jałowym pojemniku. Pobranie moczu powinno nastąpić po tzw. przerwie nocnej – od ostatniej mikcji powinny minąć co najmniej 4 godziny. W przypadku badania na posiew szczególnie istotna jest higiena okolicy ujścia zewnętrznego cewki moczowej – niezwykle ważne jest, by uniknąć kontaminacji próbki florą z błony śluzowej okolic intymnych.  

Próbkę należy dostarczyć jak najszybciej, ponieważ obecne w niej bakterie nieustannie się namnażają, a ocenie podlegać będzie także ilość bakterii obecnych w próbce. Jeśli natychmiastowe dostarczenie nie jest możliwe, to próbkę należy dostarczyć nie później niż w ciągu dwóch godzin. 

Jeśli konieczne jest przechowywanie moczu, to temperatura jego otoczenia nie powinna przekraczać 4 stopni Celsjusza. 

Zbiórka dobowa lub dwunastogodzinna 

Aby przygotować się do badania, należy kupić w aptece specjalny pojemnik o szerokim wlocie i pojemności około 2-3 litrów (zdrowy człowiek wydala od 600 do 2500 ml moczu na dobę, dlatego ta objętość powinna być wystarczająca). Pojemnik powinien mieć podziałkę umożliwiającą odczytanie objętości.  

Jeśli wskazaniem do oddania moczu jest oznaczanie poziomu katecholamin, to na 3 dni przed rozpoczęciem jego zbiórki pacjent zostanie poinformowany o tym, że nie wolno spożywać bananów, owoców cytrusowych, czekolady i zażywać aspiryny (salicylanów). Nie można również pić kawy i kakao. 

Jeśli wskazaniem do zbiórki moczu jest oznaczenie poziomu wapnia, pacjent zostanie poinstruowany, aby do pojemnika na mocz dodać łyżkę octu.  

Jeśli zbiórka moczu jest dobowa, to powinna ona trwać dokładnie 24 godziny. Zatem jeśli zaczyna się ją np. o godzinie 7:00, to należy ją zakończyć o godzinie 7:00 następnego dnia. Zbiórkę dobową/dwunastogodzinną przeprowadza się według następujących zasad: 

• pierwszą porcję moczu (np. o 7:00) odrzuca się (odlewa do toalety), 
• każdą następną porcję moczu należy oddawać do przeznaczonego do tego pojemnika, 
• ostatnią porcję moczu oddaje się o 7:00 następnego dnia (jeśli rozpoczęło się o 7:00 dnia poprzedniego). 

Po zakończeniu zbiórki mocz należy dokładnie wymieszać, zmierzyć objętość, a następnie przelać około 50 ml do mniejszego pojemnika i dostarczyć do laboratorium w ciągu 2 godzin.  

W trakcie zbiórki pojemnik z moczem należy przechowywać w lodówce. 

Jak odpowiednio pobrać mocz do badania? 

Do wszystkich badań moczu próbkę należy zebrać w mniej więcej podobny sposób. 

Okolicę ujścia zewnętrznego cewki moczowej należy dokładnie umyć mydłem – u kobiet należy rozchylić wargi sromowe, a u mężczyzn odciągnąć napletek.  

Najbardziej wartościowa diagnostycznie jest próbka poranna, z tzw. środkowego strumienia. W praktyce oznacza to, że należy oddać pierwszą porcję moczu do muszli klozetowej, następnie przerwać oddawanie moczu i kolejną porcję moczu oddać do pojemnika przeznaczonego do badania. Ostatnią porcję moczu należy oddać do toalety.  

Jeśli nie jest to absolutnie konieczne, nie zaleca się pobierania próbki moczu do badania ogólnego lub dobowej zbiórki moczu w okolicy występowania krwawienia miesięcznego (może to zaburzyć wyniki). 

Kiedy wykonać badanie moczu? 

Badanie ogólne moczu 

Badanie ogólne moczu ma ogromną wartość diagnostyczną, a jednocześnie jest nieinwazyjnie i bardzo tanie. Jest zatem jednym z najczęściej wykonywanych badań laboratoryjnych. Umożliwia ono rozpoznawanie chorób: 

• nerek, takich jak kłębuszkowe zapalenie nerek, 
• powikłań chorób takich jak cukrzyca 
• chorób układowych, np. toczeń. 

Badanie ogólne moczu wchodzi także w zakres badań podstawowych zalecanych każdemu obywatelowi przynajmniej raz do roku. Także pracodawca zobowiązany jest do wysłania pracowników zatrudnianych na umowę o pracę na tego typu badanie w ramach badań okresowych. 

Posiew moczu 

Wskazaniem do wykonania tego rodzaju badania moczu jest podejrzenie zakażenia układu moczowego. O jego pojawieniu się świadczą następujące objawy: 

• dolegliwości bólowe przy oddawaniu moczu, 
• pieczenie przy oddawaniu moczu 
• częstomocz, 
• uczucie pilnego parcia na mocz, 
• ból w podbrzuszu. 

Jeśli zajęte są wyższe piętra układu moczowego, mogą wystąpić objawy takie jak gorączka czy ból w okolicy lędźwiowej. 

Zbiórka dobowa lub dwunastogodzinna 

Wskazaniami do tego badania moczu są przede wszystkim choroby układu moczowego, a zwłaszcza schorzenia nerek. Innym wskazaniem może być cukrzyca czy endokrynopatie takie jak zaburzenia czynności przytarczyc i tarczycy. Dobowa zbiórka moczu może być zlecona w trakcie diagnostyki niedoboru witaminy D. Może okazać się także pomocna podczas leczenia alkoholików, a także przy dializoterapii. Lekarze zlecają również to badanie w zaburzeniach elektrolitowych, np. w hipo- lub hiperkaliemii. 

Źródła: 

• Mikrobiologia lekarska, pod red. nauk. prof. dr. hab. med. Piotra B. Heczko, dr hab. n. med. Marta Wróblewska, dr n. biol. Agata Pietrzyk. 
• https://www.mp.pl/pacjent/badania_zabiegi/51971,posiew-moczu. 
• https://www.mp.pl/pacjent/nefrologia/choroby/chorobyudoroslych/51947,zapalenie-pecherza-i-inne-zakazenia-ukladu-moczowego. 
• https://www.webmd.com/a-to-z-guides/what-is-urine-culture#1. 
• https://www.mp.pl/pacjent/badania_zabiegi/51970,ogolne-badanie-moczu. 
• Gajewski, P., & Szczeklik, A. (2019). Interna Szczeklika 2019. Kraków: Medycyna Praktyczna. 
• https://www.mayoclinic.org/tests-procedures/urinalysis/about/pac-20384907#:~:text=A%20urinalysis%20is%20a%20test,concentration%20and%20content%20of%20urine. 
• Roxe DM. Urinalysis. In: Walker HK, Hall WD, Hurst JW, editors. Clinical Methods: The History, Physical, and Laboratory Examinations. 3rd ed. Boston: Butterworths; 1990. Chapter 191. PMID: 21250145. 
• https://labtestsonline.org/tests/urinalysis 
• Urinalysis in the diagnosis of kidney disease – UpToDate. (n.d.). Retrieved March 20, 2021, from https://www.uptodate.com/contents/urinalysis-in-the-diagnosis-of-kidney-disease?search=discolored urine&source=search_result&selectedTitle=1~150&usage_type=default&display_rank=1