Niedowład i porażenie – czym się różnią i co może być ich przyczyną?

Układ nerwowy ruchowy – czym jest? 

W bardzo dużym uproszczeniu w układzie nerwowym za funkcję ruchową odpowiedzialny jest układ złożony z dwóch pięter – górnego neuronu ruchowego i dolnego neuronu ruchowego. Górne neurony ruchowe składają się z: 

• ciał neuronów zlokalizowanych w korze ruchowej mózgu, 
• długich wypustek, czyli aksonów, które biegną do dolnych neuronów ruchowych: 
  • neuronów ruchowych w jądrach ruchowych nerwów czaszkowych,  
  • neuronów ruchowych (motoneuronów) rdzenia kręgowego położonych w jego tzw. rogach przednich.  

Dolne neurony ruchowe również posiadają wypustki (aksony). Aksony neuronów jąder nerwów czaszkowych tworzą nerwy czaszkowe, natomiast aksony motoneuronów rdzenia składają się na korzenie nerwów rdzeniowych opuszczające kanał kręgowy, nerwy rdzeniowe i w reszcie nerwy obwodowe. Drogą nerwów obwodowych i czaszkowych impulsy dochodzą do mięśni efektorowych, gdzie poprzez specjalne złącze, zwane złączem nerwowo-mięśniowym, są przekazywane do komórek mięśniowych. Nerwy czaszkowe unerwiają m.in. mięśnie mimiczne, okoruchowe odpowiadające za ruchy języka czy niektóre mięśnie szyi, a nerwy obwodowe np. mięśnie tułowia i kończyn. 

Aksony górnych neuronów ruchowych dążą do motoneuronów rdzeniowych strony przeciwnej (aksony prawej kory ruchowej do motoneuronów położonych w rdzeniu kręgowym lewostronnie), czyli są skrzyżowane. Do większości neuronów jąder ruchowych nerwów czaszkowych również docierają włókna skrzyżowane, do części zaś z kory tożstronnej i przeciwstronnej. Fakt ten ma znaczenie w zrozumieniu, dlaczego w przypadku niedokrwienia występującego np. w pewnym obszarze prawej półkuli mózgu dochodzi do niedowładu kończyn lewych. 

Budowa neuroanatomiczna układu ruchu oraz jego relacje przestrzenne pozwalają na podstawie objawów klinicznych niedowładów i porażeń lokalizować w przybliżeniu miejsce uszkodzenia, co ułatwia dalszą diagnostykę i pozwala na precyzyjne planowanie badań. 

Typy niedowładów i porażeń 

Zależnie od poziomu uszkodzenia górnego lub dolnego neuronu ruchowego niedowład czy porażenie może przybierać formę spastyczną lub wiotką. 

• Porażenie/niedowład spastyczny powstaje w wyniku uszkodzenia górnego neuronu ruchowego. Obserwuje się zwiększone napięcie mięśniowe w obszarze niedowładu. Odruchy ścięgniste są wzmożone, często występują przykurcze mięśniowe. Pojawiają się również objawy patologiczne. 
• Niedowład/porażenie wiotkie jest wynikiem uszkodzenia dolnego neuronu ruchowego. W jego przebiegu napięcie mięśniowe jest obniżone, a odruchy ścięgniste osłabione lub zniesione.  Z czasem często dochodzi za zaników mięśni w dotkniętym obszarze. 

Oba typy niedowładu mogą współwystępować w jednostkach chorobowych powodujących uszkodzenia zarówno górnego, jak i dolnego neuronu ruchowego. 

Ze względu na obszar, którego dotyka niedowład lub porażenie, wyróżniamy: 

• niedowład połowiczy (hemipareza) lub porażenie połowicze (hemiplegia), 
• niedowład czterokończynowy (tetrapareza) lub porażenie czterokończynowe (tetraplegia), 
• niedowład dolnej połowy ciała (parapareza) lub porażenie dolnej połowy ciała (paraplegia), 
• niedowłady i porażenia mniejszych obszarów. 

Niedowładom i porażeniom poza objawami ruchowymi towarzyszą często objawy zaburzeń czucia czy objawy autonomiczne. Wynika to z faktu, iż włókna czuciowe oraz autonomiczne często przebiegają w sąsiedztwie włókien ruchowych i również ulegają zaburzeniom w wyniku procesu chorobowego uszkadzającego układ ruchowy. 

Przyczyny niedowładów i porażeń 

Niedowład lub porażenie mogą powstać z licznych przyczyn. Należą do nich:  

• Udar mózgu (krwotoczny lub niedokrwienny) lub napad przemijającego niedokrwienia – uszkodzenie górnego neuronu ruchowego. Objawy ruchowe zależą zarówno od miejsca wystąpienia uszkodzenia, jak i jego rozległości. Mogą obejmować niewielki obszar, np. jedną przeciwstronną kończynę w przypadku uszkodzenia zlokalizowanego w pobliżu kory ruchowej lub prowadzić do całkowitego porażenia połowiczego przeciwstronnego w przypadku udaru okolicy torebki wewnętrznej, gdzie włókna przebiegają w dużym skupieniu. 
• Ucisk wywierany przez guz zlokalizowany w obrębie zarówno ośrodkowego układu nerwowego (mózgu, rdzenia kręgowego lub ich struktur sąsiednich), jak i układu nerwowego obwodowego oraz jego struktur sąsiednich. 
• Zapalenie mózgu i lub rdzenia kręgowego oraz nerwów obwodowych. 
• Zespół Guillaina-Barrégo powodujący uszkodzenie dolnego neuronu ruchowego. 
• Zatrucia metalami ciężkimi powodujące uszkodzenia neurologiczne. 
• Miopatie powodujące niedowłady zajętych mięśni. 
• Choroby złącza nerwowo-mięśniowego, np. miastenia. 
• Blokujące działanie leków i innych substancji na złącze nerwowo-mięśniowe. 
• Stwardnienie rozsiane – zwykle towarzyszy mu niedowład spastyczny. 
• Stwardnienie zanikowe boczne – zwykle współwystępuje niedowład spastyczny i wiotki. 
• Urazy mózgu lub rdzenia kręgowego i nerwów obwodowych. 
• Polekowe uszkodzenie nerwów obwodowych, np. po niektórych chemioterapeutykach. 
• Zespoły uciskowe rdzenia kręgowego powodujące uszkodzenie korzeni nerwów rdzeniowych i niedowład wiotki. 
• Neuropatie w chorobach autoimmunologicznych. 

Diagnostyka i leczenie niedowładów i porażeń 

W diagnostyce niedowładów i porażeń znajdują zastosowanie badania obrazowe, takie jak rezonans magnetyczny i tomografia komputerowa, a w przypadku nerwów obwodowych również badania neurofizjologiczne oceniające efektywność ich przewodnictwa. 

Leczenie zależy od stwierdzonej przyczyny. W niektórych przypadkach możliwe jest przywrócenie funkcji mięśni dotkniętych niedowładem.