Zaburzenia dojrzewania płciowego. Co powinno wzbudzić niepokój?

Dojrzewanie płciowe jest naturalnym etapem w życiu każdego człowieka. Podczas tego procesu zachodzą zmiany hormonalne, zmienia się ciało i psychika dziecka. Wpływ na ten proces ma szereg różnych czynników środowiskowych, genetycznych i socjalnych.  

Do najważniejszych zmian zachodzących w ciele podczas dojrzewania płciowego zaliczamy: 

• rozwój narządów i gruczołów płciowych, 
• pokwitaniowy skok wzrostu, 
• rozwój wtórnych cech płciowych i pozostałych narządów (np. gruczołu krokowego), 
• zmiany w budowie ciała dotyczące rozmieszczenia tkanki tłuszczowej, rozwoju muskulatury, wzrostu szkieletu, 
• rozwój układu krążenia i układu oddechowego. 

Zmiany, jakie zachodzą w ciele w okresie dojrzewania, można ocenić za pomocą dwóch skal, opracowanych przez Tannera i Marshala.  

Oceniają one: 

• rozwój piersi u dziewcząt, 
• rozwój narządów płciowych u chłopców, 
• owłosienie łonowe, 
• owłosienie pachowe. 

Uzupełnieniem tych standardów jest badanie USG u dziewcząt, które ocenia rozwój macicy i jajników.  

Przyjmuje się, że pierwsze oznaki dojrzewania pojawiają się między 9. a 14. rokiem życia u chłopców oraz między 8. a 13. r. ż. w przypadku dziewczynek. 

U niektórych dzieci można zaobserwować zmiany w czasie procesu dojrzewania. Mówimy wtedy o zaburzeniach, które możemy podzielić na dwie grupy – przedwczesne i opóźnione dojrzewanie.  

Przedwczesne dojrzewanie 

O dojrzewaniu przedwczesnym mówimy, gdy objawy pojawiają się przed 8. rokiem życia u dziewcząt i 9. r. ż. u chłopców.  

Dwoma głównymi typami przedwczesnego dojrzewania płciowego są: 

• przedwczesne dojrzewanie prawdziwe – powiększenie sutków u dziewcząt, powiększenie jąder u chłopców, gwałtowny wzrost tempa wzrastania, przyspieszenie wieku szkieletowego; częściej dotyczy dziewczynek, najczęściej przyczyna jest nieznana; 
• niekompletne przedwczesne dojrzewanie płciowe – przyczyną jest wydzielanie hormonów płciowych bez udziału osi podwzgórze-przysadka-gonady; zazwyczaj ten rodzaj przedwczesnego dojrzewania spowodowany jest obecnością guza, stosowaniem niektórych leków; w tym typie nie występuje wzrost narządów płciowych, pojawiają się inne objawy dojrzewania, które mogą być zgodne lub niezgodne z płcią. 

Oprócz tych dwóch typów u dziecka może wystąpić jeden objaw dojrzewania bez innych cech dojrzewania płciowego. Mówimy wtedy o łagodnych postaciach przedwczesnego dojrzewania. Wyróżniamy tutaj: 

• thelarche praecox – przedwczesne powiększenie gruczołów piersiowych u dziewczynek. Pojawia się najczęściej pomiędzy 1. a 4. rokiem życia; 
• adrenarche praecox – pojawia się owłosienie łonowe, pachowe, trądzik; występuje niewielkie przyspieszenie wzrostu i wieku szkieletowego; może pojawić się u dziewczynek w wieku 6-7 lat i chłopców w wieku 7-8 lat.  
• menarche praecox – przedwczesne wystąpienie krwawień, może dotknąć już niemowlęta, zazwyczaj obserwowane u dziewczynek w wieku 1-6 lat.  

Opóźnione dojrzewanie płciowe 

O opóźnionym dojrzewaniu mówimy, gdy: 

• objawy dojrzewania nie występują u dziewczynek po 13. roku życia i u chłopców po 14. r.ż., 
• nie ma postępu objawów w dojrzewaniu przez co najmniej 2 lata, 
• dziewczynka po ukończeniu 16 lat nie ma jeszcze miesiączki. 

Najczęściej opóźnione dojrzewanie jest spowodowane tendencją rodzinną, która nie wymaga leczenia. Trzeba jednak rozróżnić je z czynnikami chorobowymi, czyli: 

• hipogonadyzmem hipergonadotropowym (pierwotnym) – przyczyną opóźnionego dojrzewania jest defekt lub brak gonad; 
• hipogonadyzmem hipogonadotropowym (wtórnym) – gonady nie są aktywowane przez zaburzone funkcjonowanie podwzgórza lub przysadki.  

Niski i wysoki wzrost – czy jest powodem do zmartwień? 

Przyczynami niskiego wzrostu mogą być: 

• zespoły aberracji chromosomowych – zespół Downa, zespół Turnera, zespół Noonan, zespół Russella-Silvera; o ile zespół Downa jest zazwyczaj rozpoznawany już przy urodzeniu, to pozostałe zespoły nie dają wyraźnych objawów i są diagnozowane później; 
• nieodpowiednie odżywianie – chodzi tu zarówno o zaburzenia odżywiania (anoreksja i bulimia), jak i restrykcyjne diety czy zwiększone zapotrzebowanie energetyczne; takie dzieci są niskie i jednocześnie mają niedowagę; 
• choroby przewlekłe – celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna, przewlekła choroba nerek, mukowiscydoza czy wrodzona wada serca; 
• deprywacja psychospołeczna – dzieci zaniedbywane fizycznie i psychicznie mogą mieć niski wzrost, niedowagę oraz mogą później dojrzewać płciowo; 
• choroby endokrynologiczne – niedoczynność tarczycy, niedobór hormonu wzrostu, zespół Cushinga. 

Przyczynami wysokiego wzrostu są: 

• otyłość – choroba ta przyśpiesza dojrzewanie płciowe, ale ostateczny wzrost najczęściej nie jest nadmierny; 
• choroby endokrynologiczne – nadczynność tarczycy, nadmiar hormonów płciowych, nadmiar androgenów nadnerczowych (wrodzony przerost nadnerczy, gigantyzm – czyli nadmierne wydzielanie hormonu wzrostu); 
•  zespoły – zespół Marfana, zespół Klinefeltera, homocystynuria, zespół Sotosa. 

Zaburzenia dojrzewania – leczenie  

W przypadku zaburzeń dojrzewania ważna jest odpowiednia diagnostyka. Lekarz pediatra może zdecydować o wykonaniu badań hormonalnych, które dadzą wstępny obraz zaburzenia. Pediatra może skierować następnie do specjalistów takich jak endokrynolog, urolog, ginekolog. Czasem potrzebne jest wykonanie badań obrazowych, USG brzucha, rezonansu magnetycznego przysadki mózgowej. Leczenie zależy od przyczyny zaburzenia.