Alergia krzyżowa – na czym polega?

Alergia krzyżowa – co to jest? 

Alergia krzyżowa to zjawisko polegające na wystąpieniu objawów alergicznych po kontakcie z alergenem wykazującym podobieństwo do pierwotnie uczulającego alergenu. Jeden typ przeciwciał reaguje wówczas nie z jednym, określonym alergenem, ale z dwoma lub więcej. W praktyce osoba uczulona np. na pyłek brzozy doświadcza objawów alergii także po spożyciu jabłka. Reakcję krzyżową na alergeny opisano po raz pierwszy w latach 40. XX wieku. Zaobserwowano, że pacjenci cierpiący na katar sienny po spożyciu niektórych świeżych owoców lub warzyw skarżyli się na obrzęk i świąd w jamie ustnej. Patomechanizm schorzenia został wyjaśniony w latach 80. przez Amlota i Lessofa, którzy nadali mu nazwę alergii krzyżowej. Obecnie szacuje się, że między 60 a 80% przypadków alergii pokarmowej współistnieje z alergiami wziewnymi, a więc może mieć swoje źródło w reakcjach krzyżowych.

Jak zachodzi reakcja krzyżowa? 

Aby zrozumieć, w jaki sposób dochodzi do reakcji krzyżowej pomiędzy alergenami, należy przyjrzeć się ich właściwościom i mechanizmowi tworzenia kompleksów antygen-przeciwciało. Alergen to inaczej antygen, czyli substancja uznawana przez organizm za obcą, która ma potencjał do wyzwolenia reakcji alergicznej. Z biologicznego punktu widzenia alergeny są białkami lub glikoproteinami o masie cząsteczkowej od 5 do 70 kDa. Docierając ze świata zewnętrznego do organizmu, wchodzą w interakcje z immunoglobulinami. Miejsce w obrębie antygenu, w którym dochodzi do bezpośredniego związania z przeciwciałem, nazywane jest epitopem. Każdy alergen może posiadać wiele takich miejsc rozpoznawanych przez układ odpornościowy. Organizm alergika po zetknięciu się z obcą cząsteczką produkuje pulę specyficznych przeciwciał klasy IgE skierowanych przeciwko danemu alergenowi, aby w momencie ponownego kontaktu zadziałać szybko i intensywnie. Jeśli dwa różne alergeny mają wspólne pochodzenie ewolucyjne lub pełnią podobne funkcje biologiczne, mogą wykazywać podobieństwo molekularne. Do reakcji krzyżowej może dojść, jeśli sekwencja epitopów dwóch różnych alergenów jest do siebie podobna. Problem z odróżnieniem alergenów jest najbardziej prawdopodobny, gdy ich homologia sięga 70% i więcej. Wówczas obecne w ustroju przeciwciała klasy IgE wytworzone przeciwko alergenowi A, na który pacjent jest uczulony, mogą połączyć się z alergenem B mającym podobny epitop i również wywołać objawy alergii.  

Alergie krzyżowe różnią się od współistnienia nadwrażliwości na wiele alergenów. Organizm osoby uczulonej na wiele odrębnych alergenów wytwarza specyficzne populacje przeciwciał ukierunkowanych na konkretny antygen. W przypadku alergii krzyżowej pula immunoglobulin skierowanych pierwotnie przeciwko jednemu alergenowi może uaktywnić się także w odpowiedzi na inny alergen o podobnym epitopie. Dlatego też nawet przy pierwszym kontakcie z nowym alergenem może dojść do silnej reakcji organizmu. W praktyce najczęściej obserwuje się reakcje krzyżowe zachodzące pomiędzy alergenami pyłków roślin a alergenami surowych owoców i warzyw. 

Alergia krzyżowa – objawy 

Objawy alergii krzyżowej przybierają postać charakterystyczną dla alergii IgE-zależnych: 

• ze strony układu oddechowego: duszność, kaszel, katar, 
• ze strony układu pokarmowego: obrzęk jamy ustnej i gardła, wymioty, nudności, biegunki, wzdęcia, bóle brzucha, 
• zmiany skórne: świąd, pokrzywka, atopowe zapalenie skóry. 

Może także dojść do stanów zagrażających życiu w postaci obrzęku naczynioruchowego, napadu astmy oskrzelowej, a nawet wstrząsu anafilaktycznego. 

Jakie alergeny wchodzą w reakcje krzyżowe? 

Reakcja krzyżowa na poszczególne alergeny może przejawiać się tzw. zespołami klinicznymi alergii krzyżowej. Wyróżnia się następujące zespoły: 

• zespół pyłkowo-pokarmowy (ang. Oral Allergy Syndrome – OAS), inaczej zespół alergii jamy ustnej lub zespół Amlot-Lessofa – występuje po spożyciu niektórych pokarmów u osób z alergią wziewną IgE-zależną. Mechanizm ten przypuszczalnie odpowiada za dużą część alergii pokarmowych u osób dorosłych. Charakterystyczne objawy występują w 5 do 30 minut po zjedzeniu posiłku, w którym znalazł się antygen o podobnej do alergenu uczulającego strukturze molekularnej. Objawy obejmują głównie błonę śluzową gardła i jamy ustnej. U chorego pojawia się świąd, obrzęk, pieczenie i mrowienie zlokalizowane na wargach, podniebieniu, języku i gardle. U dzieci często występuje również wysypka i rumień wokół ust. Objawy nasilają się po bezpośrednim kontakcie alergenu z błoną śluzową, utrzymują się dosyć krótko, po czym samoistnie zanikają zwykle w ciągu 10-30 minut. Pokarmy, które najczęściej wywołują reakcje krzyżowe z pyłkami, to:  
  • jabłko,  
  • brzoskwinia,  
  • wiśnia,  
  • seler,  
  • ziemniak,  
  • marchewka,  
  • orzechy ziemne,  
  • orzechy laskowe, 
  • migdały.  

Początkowo chorzy dobrze tolerują przetworzone pokarmy poddane obróbce termicznej. Wraz z czasem trwania choroby tolerancja się zmniejsza, do alergenów dołączają kolejne pokarmy i pojawiają się coraz bardziej rozległe objawy ze strony innych narządów: pokrzywka, obrzęk naczynioruchowy, bóle brzucha, nudności, wymioty, zaostrzenie astmy oskrzelowej, alergiczne zapalenie błony śluzowej nosa. 

• zespół lateksowo-owocowy – jest obserwowany u osób uczulonych na lateks i polega na nietolerancji niektórych składników żywności. Lateks pozyskuje się z roślin kauczukodajnych, których mleczko zawiera 2% silnie alergennych białek. Lateks można spotkać przede wszystkim w rękawiczkach, prezerwatywach, smoczkach, balonach i kaloszach. Uczulenie na lateks dotyczy około 2% populacji, jednak znacznie częściej występuje u pracowników służby zdrowia (30%) ze względu na bardzo częsty kontakt z alergenem. U części tych osób (30-50%) objawy alergiczne mogą pojawić się po spożyciu: 
  • bananów,  
  • awokado,  
  • kiwi,  
  • kasztanów jadalnych.  

Rzadziej niepożądane reakcje powodują melon, mango, papaja, ananas, brzoskwinia, figi, ziemniak i pomidor. 

• zespół wieprzowina-sierść kota – występuje, gdy osoba pierwotnie uczulona na sierść kota doświadcza objawów alergicznych po spożyciu wieprzowiny. Układ immunologiczny wytwarza przeciwciała skierowane przeciwko albuminie surowiczej kota, które są mylone przez organizm z albuminą świni. Objawy pojawiają się od razu po spożyciu wieprzowiny. Mogą wystąpić pokrzywka, obrzęk, nudności, ból brzucha, a nawet wstrząs anafilaktyczny. Do reakcji krzyżowej dochodzi częściej, gdy mięso jest w postaci surowej, wędzonej lub suszonej. U osób, które mają alergię także na sierść innych zwierząt (np. konia, psa, świnki morskiej), prawdopodobieństwo wystąpienia tego zespołu jest wyższe. 
• zespół ptak-jajo – rzadko występujący zespół polegający na wystąpieniu niepożądanych objawów u osób uczulonych na pierze, które spożyły surowe lub półsurowe żółtko jaja, a czasem także mięso drobiowe. Najczęściej przejawem takiej reakcji krzyżowej są dolegliwości ze strony układu pokarmowego i jamy ustnej. Jajko ugotowane lub w formie upieczonej jest dobrze tolerowane, ponieważ albumina wywołująca alergię jest wrażliwa na wysoką temperaturę i podlega inaktywacji. Do reakcji krzyżowej pierze-mięso drobiowe dochodzi bardzo rzadko, ponieważ jest ono spożywane po obróbce termicznej, która niszczy strukturę albuminy. 
• reakcja krzyżowa między roztoczem kurzu domowego a skorupiakami – może dotknąć osoby mające alergię wziewną na roztocza, które spożyły owoce morza (krewetki, kraby, ostrygi, ślimaki). Ustalono, że podobieństwo pomiędzy alergenem krewetki a roztocza sięga aż 71%. 
• reakcja krzyżowa na czerwone mięso po ukąszeniu przez kleszcza – pajęczak wprowadza do krwi żywiciela węglowodan α-Gal, który jest składnikiem błon komórkowych bakterii, pierwotniaków i większości ssaków. Nie występuje natomiast u ssaków naczelnych, stąd też jest przez ludzki organizm traktowany jako substancja obca. Układ immunologiczny wytwarza przeciwciała przeciwko α-Gal, co daje reakcję krzyżową z czerwonym mięsem, które także zawiera ten wielocukier. Niepożądane objawy występują od 2 do 10 godzin od spożycia mięsa. Aż w 66% przypadków dochodzi do wstrząsu anafilaktycznego. α-Gal występuje także w leku o nazwie Cetuximab (przeciwciało monoklonalne stosowane w leczeniu raka jelita grubego), w anatoksynie przeciwko jadowi węży oraz w żelatynie. 

Ponadto do alergii krzyżowych o największym znaczeniu klinicznym zalicza się: 

• alergię na mleko krowie – daje reakcje krzyżowe z mlekiem pochodzącym od innych ssaków oraz z wołowiną i cielęciną (10% alergików). Aż 92% dzieci z alergią na białka mleka krowiego nie toleruje również mleka koziego. Zamiennikiem mleka krowiego mogłoby być mleko kobyle i wielbłądzie, które nie powoduje alergii krzyżowych; 
• pyłek brzozy – reaguje krzyżowo z pyłkiem leszczyny, olszy, grabu, buku i dębu, a także z pokarmami: jabłko, gruszka, wiśnia, czereśnia, morela, brzoskwinia, mango, kiwi, seler, marchew, mak i pieprz; 
• pyłek bylicy – alergia krzyżowa z selerem, marchwią i licznymi przyprawami; 
• pyłek leszczyny – alergeny reagujące krzyżowo to przede wszystkim orzech laskowy, a także pyłki drzew (brzoza, olsza, grab, buk, dąb) i pokarmy (jabłko, gruszka, brzoskwinia, wiśnia, seler, marchew); 
• pyłki traw – reakcja krzyżowa jest możliwa z pokarmami: seler, marchew, melon, arbuz, pomidor, pomarańcze, ziemniaki, orzechy ziemne; 
• pszenica – alergeny krzyżowe to żyto, owies, sezam, kukurydza; 
• zarodniki grzybów Alternaria alternata – objawy alergiczne mogą wystąpić także po kontakcie z innymi pleśniami: Cladosporium herbarum, Candida albicans, Aspergillus fumigatus, Penicillium citrinum, Fusarium solan. 

Diagnostyka alergii krzyżowej 

Poprawne zdiagnozowanie zespołów alergii krzyżowej sprawia wiele trudności. U alergików mogą nakładać się zjawiska nadwrażliwości na wiele odrębnych alergenów (kosensytyzacja), reakcje krzyżowe, różnego rodzaju alergie IgE-niezależne, a nawet nietolerancje pokarmowe niemające podłoża immunologicznego. Nie bez znaczenia pozostaje też fakt wszechobecnych, chemicznych dodatków do żywności, które również mogą wywoływać reakcje nadwrażliwości. Istnieje też zjawisko bezobjawowej sensytyzacji krzyżowej. Jest to stan, w którym w organizmie obecne są przeciwciała IgE reagujące krzyżowo, które dają pozytywne wyniki w standardowych testach alergologicznych (punktowe testy skórne, oznaczanie stężenia specyficznych immunoglobulin IgE), ale w praktyce nie wywołują żadnych objawów klinicznych. Przykładem może być alergia na orzechy ziemne. U 50% uczulonych osób przeprowadzone badania wskazują na współistnienie alergii na inne orzechy, podczas gdy nie obserwują oni żadnych niepożądanych symptomów po ich spożyciu.  

Kierując się wyłącznie wynikami badań dodatkowych, czasem może dojść do nieuzasadnionych interwencji takich jak podjęcie immunoterapii swoistej lub problematyczne wykluczanie kolejnych składników z diety. Dlatego też Europejska Akademia Alergii i Immunologii Klinicznej wydała zalecenie, aby większy nacisk kłaść na badania kliniczne i wywiad lekarski poprzedzony dokładną obserwacją reakcji organizmu. Jeśli w czasie wywiadu nie udaje się ustalić czynników alergizujących, złotym standardem są doustne próby prowokacyjne. Polegają na podaniu produktów potencjalnie alergizujących badanej osobie i obserwacji ewentualnych objawów. Są one przeprowadzane wyłącznie w specjalistycznych ośrodkach pod kontrolą lekarską ze względu na ryzyko wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego, wymagającego szybkiego udzielenia profesjonalnej pomocy.  

Duży postęp w dziedzinie biologii molekularnej przekłada się na ciągłe opracowywanie nowych technik diagnostycznych. Do tej pory w badaniach wykorzystywano ekstrakty alergenowe, czyli mieszaninę składników alergizujących pochodzenia naturalnego. Wiedza dotycząca struktury molekularnej alergenów umożliwiła identyfikację poszczególnych komponentów alergenu, które są rozpoznawane przez immunoglobuliny, tzw. molekuł alergenowych. Dzięki temu w tzw. testach III generacji możliwe jest: 

• wytypowanie potencjalnych reakcji krzyżowych, 
• rozróżnienie otrzymanych wyników dodatnich na te wywołane alergią pierwotną oraz spowodowane reakcją krzyżową, 
• oszacowanie ryzyka wystąpienia ciężkiej reakcji uogólnionej organizmu, np. wstrząsu anafilaktycznego, 
• przewidywanie nasilenia objawów po ekspozycji na dany alergen, 
• w przypadku dzieci możliwe jest prognozowanie, czy alergia może mieć charakter przemijający, czy utrwalony, 
• ocena alergenności po poddaniu pokarmu obróbce termicznej, 
• dostosowanie zaleceń do indywidualnego profilu pacjenta, 
• jednoczesna analiza wielu molekuł alergenowych (ponad 120 z jednej próbki krwi), 
• zmniejszenie liczby wizyt u lekarza, ingerencji medycznych i testów skórnych, 
• szybszy czas uzyskania pełnej diagnozy, 
• wysoka czułość diagnostyczna, 
• precyzyjne określenie alergenu, co zwiększa skuteczność immunoterapii. 

Według prognoz liczba zachorowań na alergie wziewne będzie stale się zwiększać, pociągając za sobą wzrost częstości występowania reakcji krzyżowych. Osoby ze zdiagnozowaną alergią muszą zwracać szczególną uwagę na potencjalne alergeny reagujące krzyżowo, aby uniknąć nieprzyjemnych objawów i ograniczyć ryzyko ciężkich reakcji alergicznych. Na szczęście nowe, molekularne techniki diagnostyczne pozwalają coraz lepiej poznawać indywidualny profil alergiczny danego pacjenta, dzięki czemu łatwiej będzie opracować szczegółowe zalecenia.

Więcej o alergii sezonowej dowiesz się z wywiadu z mgr farmacji Marzeną Szczucińską-Krasą:
YouTube