Skoki rozwojowe u dzieci. Jak je rozpoznać?

Skoki rozwojowe u dziecka – czym są?

W literaturze psychologicznej nie znajdziemy pojęcia skoków rozwojowych. Jednak przemiany, które zachodzą w czasie poszczególnych skoków rozwojowych, są opisywane przez psychologów jako kamienie milowe rozwoju lub elementy poszczególnych stadiów rozwojowych dzieci i niemowląt. Mimo to nie możemy traktować tych pojęć jako tożsamych czy zamiennych.

Skoki rozwojowe po raz pierwszy zostały opisane w latach 90. XX wieku. Wówczas biolog behawioralny Franciscus Plooij i jego żona Hetta van de Rijt, z zawodu antropolożka i psycholożka, stworzyli teorię skoków rozwojowych. Najpierw przeprowadzili oni badania na młodych szympansach. Następnie kontynuowali swoją pracę naukową, obserwując dzieci do 2. roku życia. 

Skok rozwojowy to moment w rozwoju dziecka, w którym dochodzi do tworzenia się licznych połączeń nerwowych w mózgu. Efektem tego jest nagły wzrost zdolności do rozwijania nowych umiejętności psychoruchowych. Bodźce, które wcześniej docierały do mózgu malucha, były przetwarzane w ograniczonym stopniu. Wraz ze wzrostem połączeń nerwowych wzrosła także zdolność przetwarzania bodźców, co pozwala dziecku poznać i lepiej zrozumieć otaczającą go rzeczywistość. 

Okres tak intensywnych przemian może odbić się na dziecku i być źródłem chwilowego, ale za to silnego stresu. Dlatego skoki rozwojowe niemowlęcia mogą wiązać się z wystąpieniem u niego zwiększonej drażliwości. Dziecko może wydawać się bardziej marudne i płaczliwe. Może mieć problemy ze snem i brak apetytu. Maluch może też odczuwać większą potrzebę bliskości. Powinniśmy zatem zapewnić mu jak najwięcej czułości w tym trudnym dla niego czasie.

Skoki rozwojowe – kiedy występują?

Każde dziecko rozwija się we własnym tempie. Poszczególne skoki rozwojowe niemowląt i małych dzieci mogą pojawiać się zatem w różnym czasie.

Nie są to oczywiście duże i znaczące odchylenia czasowe. Opisywane w tym artykule skoki rozwojowe i ich przedziały czasowe są umowne. Nie powinno Cię zatem niepokoić, że skok rozwojowy nie pojawił się u Twojego dziecka dokładnie w danym momencie. Może on też trwać trochę krócej lub dłużej, ponieważ jest to kwestia indywidualna. Niektóre maluchy potrzebują po prostu nieco więcej czasu na opanowanie pewnych umiejętności.  

Skoki rozwojowe pojawiają się w 1. roku życia dziecka aż 7 razy.  

Intensywny rozwój dziecka nie kończy się na pierwszym roku życia i siedmiu skokach rozwojowych. Dziecko w 2. i 3. roku życia także opanowuje i doskonali szereg umiejętności psychoruchowych. W tym czasie następuje również intensywny rozwój mowy u dzieci. Skoki rozwojowe po ukończeniu pierwszego roku nie są wymieniane w literaturze. Nie oznacza to jednak, że nie pojawiają się okresy nagłego i szybkiego rozwoju pewnych zdolności psychoruchowych.

Skoki rozwojowe niemowlaka

Pojedynczy skok rozwojowy może trwać tylko kilka dni. Zdarza się również, że trwa on kilka tygodni. Związane jest to nie tylko z indywidualnym cyklem rozwoju każdego dziecka, ale również wynika z pewnej prawidłowości. Mianowicie długość trwania skoku rozwojowego wzrasta z każdym kolejnym skokiem. Pierwszy jest najkrótszy, a siódmy najdłuższy.  

Nadejście skoku poprzedzone jest regresem. Rodzic może wówczas odnieść wrażenie, że jego dziecko nagle utraciło umiejętności, które zdążyło opanować w trakcie poprzedniego skoku.  

Reegres jest jednak tylko chwilowy i maluszek nie tylko nie zapomina zdobytych już zdolności, ale podczas skoku nabywa również bardzo szybko nowe. Tę prawidłowość możemy podsumować stwierdzeniem, że maluch robi na chwilę krok w tył, aby „nabrać rozpędu” i zrobić po chwili dwa kroki w przód.

Skoki rozwojowe w pierwszym roku życia dziecka

 W pierwszym roku życia obserwujemy u dziecka 7 skoków rozwojowych: 

Pierwszy skok rozwojowy (ok. 5. tygodnia życia) 

W tym okresie znacznie rozwija się zdolność przetwarzania bodźców zewnętrznych. Maluch jest bardziej aktywny po przebudzeniu, niż miało to miejsce zaraz po narodzinach. Niemowlę jest zainteresowane światem, który odbiera za pomocą wyostrzających się zmysłów. Początkowo może to powodować u malucha niepokój i napady płaczu, szczególnie gdy jest narażony na hałas lub mocne światło płynące z otoczenia.  

Po pierwszym skoku rozwojowym: 

• u dziecka pojawia się uśmiech społeczny (świadomy uśmiech, który zachęca do kontaktu); 
• zmysły wyostrzają się, a dziecko jest bardziej świadome dźwięków, zapachów, dotyku czy obrazów w swoim otoczeniu; znajome bodźce, takie jak zapach matki czy dźwięk jej głosu, działają na dziecko kojąco; 
• dziecko zatrzymuje wzrok na twarzach innych (w szczególności matki); 
• drzemki stają się coraz krótsze, a więc niemowlę jest dłużej aktywne w ciągu dnia; 
• poprawiają się procesy trawienne (dziecko mniej ulewa); 
• dziecko potrafi odwrócić głowę i utrzymać ją przez kilka sekund w górze, gdy leży na brzuchu, umie również trzymać ręce przed twarzą. 

Drugi skok rozwojowy (ok. 7-9. tygodnia) 

Dziecko zaczyna kojarzyć pewne czynności z poszczególnymi osobami i przedmiotami. W jego umyśle powstaje wzór, np. może skojarzyć butelkę i mamę z porą karmienia. Dziecko uświadamia sobie również, że posiada ręce i nogi, którymi może poruszać.

Po drugim skoku rozwojowym dziecko: 

• ma większy zakres ruchów – wymachuje nogami i rękami, podnosi głowę; 
• rozpoznaje twarze najbliższych osób i koncentruje się na ich mimice; 
• wydaje pierwsze dźwięki i wsłuchuje się w nie oraz w głosy wydawane przez innych ludzi; 
• jest w stanie utrzymać w swojej dłoni zabawkę. 

Trzeci skok rozwojowy (ok. 11-12. tygodnia) 

Maluch poświęca coraz więcej uwagi detalom występującym w jego otoczeniu – różnicom w wysokości i natężeniu dźwięków, zmianom w natężeniu światła. Rozwija się u niego również koordynacja ruchowa.

Po trzecim skoku rozwojowym dziecko: 

• podąża wzrokiem za ludźmi i przedmiotami (koordynacja ruchów gałek ocznych i ruchu głowy); 
• trzyma przedmioty w obu rękach i potrafi utrzymać symetryczną pozycję ciała, gdy leży; 
• bada świat za pomocą buzi, do której wkłada ręce i zabawki; 
• zaczyna piszczeć i głużyć, co jest wstępem do gaworzenia; 
• odpycha się nogami i podejmuje pierwsze próby podpierania się na łokciach. 

Czwarty skok rozwojowy (ok. 14-19. tygodnia) 

Na tym etapie rozwoju dziecko jest świadome prostych związków przyczynowo-skutkowych, np. gdy potrząśnie zabawką, wydaje ona dźwięk. Maluch staje się coraz sprawniejszy, a jego ruchy są bardziej precyzyjne – jest on w stanie pełzać lub poruszać się na czworakach, przełożyć zabawkę z jednej ręki do drugiej, obrócić się na bok z leżenia na plecach, a później także na brzuch. Dziecko potrafi wykonać kilka sekwencji ruchowych, np. sięgnąć po zabawkę, przełożyć ją do drugiej ręki, a następnie potrząsnąć nią. W tym czasie rozwija się także zdolność do komunikowania się za pomocą ciągów sylab (np. „dada” „mama”). 

Po czwartym skoku rozwojowym dziecko: 

• pełza, a następnie zaczyna raczkować; 
• potrafi z pozycji leżącej na plecach obrócić się na boki, a następnie na brzuch, podeprzeć się na łokciach, przełożyć zabawkę z jednej ręki do drugiej; 
• rozpoznaje swoje odbicie w lustrze i może reagować na imię; 
• zaczyna porozumiewać się za pomocą ciągów sylab; 
• może posiadać określone preferencje, tzn. mieć ulubioną zabawkę czy kocyk. 

Piąty skok rozwojowy (ok. 22-26. tygodnia) 

Maluch zaczyna mieć świadomość odległości pomiędzy obiektami i ludźmi, co może mieć związek z pojawieniem się lęku w sytuacji rozłąki z opiekunem. Dziecko może stać się nieufne w stosunku do obcych i lgnąć do rodziców. Jest to również moment ząbkowania, co dodatkowo może powodować u niego nerwowość i płaczliwość. 

Po piątym skoku rozwojowym: 

• następuje dalszy rozwój koordynacji ruchowej, co skutkuje pojawieniem się u dziecka umiejętności samodzielnego siadania i bujania się oraz chwytania przedmiotów kciukiem i palcem wskazującym (chwyt pęsetkowy); 
• dziecko coraz szybciej raczkuje, a część dzieci nawet podejmuje pierwsze próby wstawania; 
• maluch ma świadomość, że przedmioty mogą mieć różne położenie (pod, nad, obok, za); 
• dziecko rozpoznaje proste i krótkie zdania, naśladuje dźwięki, posługuje się podstawowymi gestami, np. kiwa głową na „tak” lub „nie”. 

Szósty skok rozwojowy (ok. 36-40. tygodnia) 

Następuje znaczny rozwój emocjonalny i poznawczy. Dziecko zaczyna kategoryzować (np. gruszka i pomidor należą do tej samej grupy, jaką jest jedzenie), potrafi wyrazić własne emocje i gestykuluje.  

Po szóstym skoku rozwojowym:  

• rozwija się emocjonalność dziecka, pojawiają się pierwsze odruchy empatyczne – przytulenie drugiej osoby, gdy jest jej smutno, oraz zazdrość, np. kiedy mama weźmie na ręce brata lub siostrę; 
• dziecko staje się mniej nieśmiałe, zmniejsza się jego lęk separacyjny (lepiej znosi rozłąkę z rodzicami); 
• maluch zaczyna inicjować zabawę, potrafi naśladować inne osoby;  
• u dziecka rozwija się poczucie humoru (np. robi głupie miny). 

Siódmy skok rozwojowy (ok. 41-46. tygodnia) 

To okres, w którym dziecko zaczyna dostrzegać sekwencję zdarzeń, np. wie, że po kąpieli należy wytrzeć się ręcznikiem lub że po jedzeniu naczynia są odstawiane do zlewu. Maluch na tym etapie bardzo lubi zabawy polegające na składaniu klocków i niszczeniu konstrukcji, zaczyna naśladować inne dzieci czy odgłosy zwierząt, wskazuje palcem interesujące go przedmioty i zaczyna świadomie używać słów: „tak” i „nie”. 

Po siódmym skoku rozwojowym dziecko: 

• naśladuje odgłosy płynące z otoczenie, np. zwierząt; 
• rozpoznaje i dopasowuje do siebie kształty; 
• podejmuje pierwsze próby chodzenia (pierwsze kroki); 
• zaczyna bazgrać po kartce (pierwsze próby rysowania); 
• uczy się wspinać, np. na kanapę czy krzesło (schodząc tyłem). 

Kiedy pojawiają się skoki rozwojowe u wcześniaków? 

Aby określić, kiedy u wcześniaka pojawią się poszczególne skoki rozwojowe, musimy wziąć pod uwagę datę planowanego porodu. Jeśli dziecko urodziło się 5 tygodni przed wyznaczonym terminem, to dany skok rozwojowy może pojawić się u niego ok. 5 tygodni później niż u dziecka donoszonego.

Skoki rozwojowe po roku

Po pierwszych urodzinach dziecko nadal się rozwija. Obserwowane zmiany nie są jednak tak intensywne, dynamiczne i milowe, jak w okresie niemowlęctwa.

Drugi rok życia to przede wszystkim rozwój funkcji:

• motorycznych takich jak: chodzenie, bieganie, wspinanie się, pokonywanie schodów krokiem dostawnym, tańczenie, jeżdżenie na rowerku biegowym;
• manualnych: samodzielne jedzenie za pomocą rąk i łyżeczki, wkładanie przedmiotów np. klocków do pudełka, zakładanie i ściąganie niektórych elementów garderoby;
•  językowych: wypowiadanie pojedynczych słów, budowanie prostych 2-3 wyrazowych zdań;
• emocjonalnych – dziecko coraz wyraźniej wyraża swoje potrzeby, okazuje złość, radość czy smutek.

Zazwyczaj między 18. a 24. miesiącem życia pojawia się tzw. bunt dwulatka. Jest to czas, w którym dziecko stara się być bardziej samodzielne niż dotychczas. Głośno i wyraźne komunikuje swoje emocje, zwłaszcza te negatywne. Maluch krzyczy, tupie, ucieka, kładzie się na ziemi, wybucha płaczem i obraża się. Z założenia na wszystkie pytania czy polecenia odpowiada: „nie”. Niektóre dzieci przed drugimi urodzinami mówią już dosyć płynnie i są gotowe na odpieluchowanie.

Skoki rozwojowe w 3. roku życia dziecka

Trzeci rok życia to czas doskonalenia nabytych już umiejętności. Dziecko swobodnie się komunikuje, coraz odważniej i szybciej się porusza. Potrafi wchodzić po schodach, stawiając stopy naprzemiennie. Bardziej precyzyjnie wykonuje czynności takie jak jedzenie, kolorowanie czy układanie małych elementów. Może się już samodzielnie ubrać i sygnalizuje potrzeby fizjologiczne. U 2,5-3-latka obserwujemy chęć socjalizacji i przebywania w grupie. Kształtują się u niego zachowania społeczne i jest to zwykle dobry czas, aby pomyśleć o przedszkolu.

W ciągu pierwszych 3 lat życia rozwojowi dziecka towarzyszy wiele kamieni milowych. Zdobywanie nowych umiejętności i stale ewoluujący układ nerwowy to dla malucha duży wysiłek. Dlatego też w okresie intensywnych zmian może on być bardziej rozdrażniony i płaczliwy, gorzej jeść i spać. 

Opisane powyżej skoki są umieszczone w umownych ramach czasowych. Pamiętajmy, że każde dziecko rozwija się w indywidualnym tempie, a obserwowane zmiany mogą być przesunięte o kilka tygodni. Jeśli jednak masz wrażenie, że postępy Twojego malucha nie występują w przewidzianym czasie, porozmawiaj o tym z pediatrą.   

Skoki rozwojowe – tabela

Przeczytaj również:
Zabawy paluszkowe i wierszyki-masażyki, czyli w co się bawić z dziećmi