Czym są uzależnienia behawioralne?

Definicja uzależnienia behawioralnego 

Uzależnienie behawioralne (czynnościowe) to grupa uzależnień psychicznych, związana z nałogowym (utrwalonym i wielokrotnym) wykonywaniem pewnych czynności, które mają służyć zmniejszeniu uczucia napięcia i poprawie samopoczucia. Dzięki wykonywaniu tych czynności osoba odczuwa przyjemność, euforię, doznaje ulgi i uczucia zaspokojenia.

Uzależnienia (zarówno behawioralne, jak i uzależnienie od substancji psychoaktywnych) mają pewną cechę wspólną. Jest nią nieprawidłowa kontrola impulsów. O uzależnieniu behawioralnym możemy mówić, gdy dana czynność (zachowanie) jest podejmowana za sprawą bardzo silnego pragnienia (wewnętrznego przymusu). Osoba uzależniona nie tylko będzie odczuwała przymus rozpoczęcia czynności, ale także będzie skłonna kontynuować tę czynność najdłużej jak to tylko jest możliwe. 

Grupa wiekowa, w której często zdarzają się przypadki uzależnień behawioralnych to dzieci i młodzież.  

Rodzaje uzależnień behawioralnych 

Do najczęściej spotykanych uzależnień behawioralnych należą: 

• patologiczny hazard, 
• zakupoholizm, 
• uzależnienie od seksu / pornografii, 
• uzależnienie od internetu i telefonu,  
• pracoholizm, 
• kompulsywne objadanie się, 
• uzależnienie od zabiegów medycyny estetycznej i chirurgii plastycznej. 

Przyczyny powstawania uzależnień behawioralnych 

W literaturze naukowej możemy najczęściej spotkać się ze stwierdzeniem mówiącym, że nie istnieje jeden czynnik wyjaśniający mechanizm powstawania uzależnień behawioralnych. 

Wyróżnia się jednak kilka modeli uzależnień, podejmujących próbę wyjaśnienia genezy uzależnień behawioralnych. Należą do nich: 

• Model biomedyczny – za rozwinięcie się nałogu odpowiedzialne są neuroprzekaźniki i geny. 
• Model psychodynamiczny – uzależnienie jako próba i sposób na uporanie się człowieka z traumatycznymi przeżyciami z dzieciństwa. 
• Model poznawczo-behawioralny – za przyczynę uzależnienia w tym modelu uznaje się wyuczone (poprzez działanie wzmocnień) nieprawidłowe wzorce myślenia, przeżywania i zachowania. 

Kryteria rozpoznania uzależnień behawioralnych

1. Zachowanie (czynność) ma charakter wewnętrznego przymusu. Osoba uzależniona nie jest w stanie oprzeć się impulsom, które popychają ją do angażowania się w czynność „nałogową”. 
2. Osoba uzależniona odczuwa stan silnego niepokoju i wewnętrznego napięcia tuż przed rozpoczęciem czynności. Wraz z rozpoczęciem czynności przychodzi ulga i przyjemność (co motywuje osobę uzależnioną do ponownego angażowania się w czynność nałogową w celu odczucia ulgi – mechanizm błędnego koła). 
3. Osoba uzależniona może mieć wrażenie, że nie panuje nad sobą (traci kontrolę nad wykonywaną czynnością, nie może przestać). 
4. Obecność przynajmniej pięciu spośród poniższych kryteriów: 

• Myśli i działania osoby uzależnionej koncentrują się wokół czynności „nałogowej” – planowanie czynności, przygotowywanie się. 
• Zachowanie staje się coraz częściej powtarzane, trwa dłużej niż początkowo planowała to osoba uzależniona, nawet jeśli chce przestać to nie może. 
• Osoba uzależniona stara się przejąć z powrotem kontrolę nad swoim życiem i może podejmować próby ograniczenia, kontrolowania lub porzucenia nałogu, jednak próby te nie przynoszą pożądanych rezultatów. 
• Prawie cały swój czas jednostka uzależniona poświęca albo wykonywaniu czynności „nałogowej” albo przygotowywaniu się do jej wykonywania (np. osoba uzależniona od hazardu może spędzać prawie cały swój czas w kasynie lub przygotowywać „strategie i plany” mające zapewnić jej wygraną). 
• Zaniedbywanie wszystkich sfer życia niezwiązanych z zachowaniem, np. życia rodzinnego, zawodowego, szkoły, relacji z rówieśnikami. 
• Niezaprzestanie podejmowania czynności „nałogowych” pomimo świadomości, że prowadzą one do negatywnych konsekwencji, np. zdrowotnych, finansowych, kryzysów w rodzinie i związku. 
• Zjawisko wzrostu tolerancji – osobie uzależnionej z czasem przestaje wystarczać ilość lub intensywność zachowania, nie odczuwa ona już tak silnej ulgi i przyjemności jak na początku, w związku z czym zaczyna podejmować czynność „nałogową” częściej lub w bardziej intensywny sposób, licząc, że te pozytywne odczucia powrócą w swojej początkowej formie. 
• Pojawia się niepokój i rozdrażnienie, kiedy niemożliwe jest podjęcie zachowania lub osoba zmuszona jest je przerwać. 

5. Część z wyżej wymienionych zachowań zawartych w kryteriach diagnostycznych trwa dłużej niż miesiąc lub ma tendencję do nawracania i powtarzania się na przestrzeni życia jednostki. 

Negatywne konsekwencje uzależnień behawioralnych 

Konsekwencje fizyczne (różne w zależności od rodzaju uzależnienia): 

• bóle głowy, 
• bóle nadgarstka, 
• bóle w klatce piersiowej, 
• problemy żołądkowe, 
• tiki nerwowe, 
• zawroty głowy,  
• zespół przewlekłego zmęczenia, 
• dysfunkcje seksualne. 

Konsekwencje psychiczne: 

• nadaktywność, 
• problemy ze snem, 
• nieumiejętność wypoczynku, 
• zmienne nastroje, 
• uczucie irytacji i drażliwość, 
• trudności w koncentracji uwagi, 
• zaniżona samoocena, 
• niższa satysfakcja z życia. 

Konsekwencje w sferze społecznej: 

• zaniedbywanie innych aktywności (niezwiązanych z zachowaniem nałogowym), 
• zmniejszenie liczby zainteresowań lub ich brak, 
• ograniczenie kontaktów społecznych,  
• pogorszenie się relacji w rodzinie lub nawet jej rozpad. 

Negatywne konsekwencje uzależnień behawioralnych mogą też być widoczne w sferze finansowej. Dotyczy to przede wszystkim zakupoholizmu i patologicznego hazardu, które mogą prowadzić do zadłużenia się, a w skrajnych przypadkach nawet do bankructwa. 

Leczenie uzależnienia behawioralnego 

Metody leczenia uzależnienia behawioralnego opierają się przede wszystkim na psychoterapii, w niektórych przypadkach stosuje się farmakoterapię jako środek wspierający proces psychoterapii. Osoba zmagająca się z uzależnieniem może także uczestniczyć w spotkaniach grup samopomocowych.  

Skuteczność leczenia uzależnienia behawioralnego jest w dużym stopniu zależna od woli i motywacji (wewnętrznej) osoby zmagającej się z uzależnieniem.  

Najczęściej w procesie leczenia stosowana jest psychoterapia poznawczo-behawioralna i dialog motywujący. Wskazane jest również łączenie terapii indywidualnej pacjenta z terapią grupową (np. grupy wsparcia dla osób uzależnionych) i rodzinną (np. psychoterapią systemową). 

Uzależnienia behawioralne ze względu na swoje właściwości znacząco obniżające jakość życia i poziom funkcjonowania osoby uzależnionej oraz szerokie rozpowszechnienie wśród wszystkich grup wiekowych zasługują na szczególną uwagę mediów i środowiska naukowego. Priorytetem powinna być edukacja społeczeństwa i profilaktyka nie tylko uzależnień od substancji psychoaktywnych, ale także uzależnień behawioralnych.

Przeczytaj również:
Uzależnienie od sportu – jakie mogą być jego konsekwencje?