Logopedia a dziecko słabowidzące

Słabowidzenie – co to oznacza? 

Na wstępie należy wyjaśnić różnicę między słabowidzeniem i niedowidzeniem, które często są mylone. Mogłoby się wydawać, że pojęcia te oznaczają to samo, jednak różnica między nimi jest diametralna.  

Słabowidzenie polega na zmniejszonej ostrości widzenia (poniżej 30% normy), przy czym dotyka ono oboje oczu. U dziecka słabowidzącego na stałe występuje obniżona ostrość wzroku zarówno na lewe, jak i prawe oko. Przyczyną słabowidzenia mogą być m.in. czynnik chorobowy, stan po urazie i oczopląs. Przy słabowidzeniu terapia ma na celu utrzymanie stanu widzenia na obecnym poziomie, a więc podtrzymanie tych warunków, które są. 

Z kolei niedowidzenie polega na zmniejszonej ostrości widzenia w jednym oku, podczas gdy widzenie drugiego oka mieści się w normie. Niedowidzenie może być stanem przejściowym (a więc możliwym do wyleczenia) lub stałym. Przyczyną niedowidzenia jest obniżenie ostrości widzenia bez czynnika chorobowego. W przypadku niedowidzenia zdrowe oko jest zasłaniane, a to drugie poddawane ćwiczeniom, aby mogło osiągnąć jak największą ostrość i aby było możliwe widzenie obuoczne.  

Dziecko słabowidzące podczas terapii logopedycznej 

Dziecko słabowidzące podczas terapii logopedycznej stanowi wyzwanie dla terapeuty. Ograniczone widzenie sprawia, że terapia logopedyczna musi być nieco inaczej prowadzona i dostosowana do małego pacjenta. Istotne jest tzw. wychowanie słuchowe, a także dobór odpowiednich metod pracy w celu wykorzystania głównych kanałów percepcji dzieci słabowidzących, a także korekcji wad wymowy, z którymi się borykają.  

Badania wykazują, że słabowidzenie (i niewidzenie) nie stanowi jako takiej przeszkody w prawidłowym rozwoju mowy.  

Mimo to u dzieci z niepełnosprawnością wzrokową częściej występują: 

• opóźniony rozwój mowy (ORM),  
• nierównomierne tempo rozwoju mowy,  
• mowa bezdźwięczna,  
• dyslalia,  
• mogilalia,  
• paralalia.  

W zależności od przypadku, środowiska, w którym żyje dziecko, a także warunków stworzonych do rozwoju mowy przez zespół terapeutyczny (w tym tyflologopedę) istnieje realna szansa, że maluch poradzi sobie w późniejszym życiu. Odpowiednio dobrane metody korekcji i stymulacji będą podwaliną pod późniejsze funkcjonowanie małego pacjenta w życiu społecznym, zawodowym i osobistym. 

Poznawanie i doświadczanie świata przez dziecko słabowidzące jest ograniczone, dlatego też ma ono mniejszą możliwość na gromadzenie własnych przeżyć i doświadczeń. Stąd nacisk na polisensoryczne (wielozmysłowe) poznawanie otoczenia poprzez pozostałe zmysły – słuch, węch, dotyk, smak, a także ruch. W przypadku dzieci słabowidzących nie można zapominać o zmyśle wzroku, który działa, choć w ograniczonym stopniu. Dlatego też stworzono strategie pomocy dla dzieci z niską ostrością wzroku i wrażliwością kontrastową. Należą do nich: 

• dopasowanie wielkości przedmiotów i obrazków, a także ich odległości i ustawienia (np. centralnego) od dziecka w taki sposób, aby mogło je dostrzec bez dużego wysilania się; 
• poznawanie dotykowe – zapewnienie dziecku możliwości dotknięcia, potrzymania przedmiotu, a także jego obejrzenia (obserwacja dziecka pod kątem odległości, z jakiej dostrzega obiekt); 
• korzystanie z obrazków lub fotografii kontrastowych (np. czarne tło i biały obiekt); 
• wykorzystanie dodatkowego oświetlenia podczas zajęć; 
• stosowanie stymulacji wielozmysłowej podczas ćwiczeń; 
• nabieranie pewności, że dziecko zna przedstawiane mu obiekty i je rozpoznaje; 
• zapewnienie dziecku komfortu podczas zajęć, m.in. zasłanianie okien, jeśli występuje nadwrażliwość na światło (dyskomfort może powodować choćby wypolerowana podłoga, błyszczące przedmioty); jeśli nie można np. zasłonić okien, można ustawić dziecko tyłem do źródła światła; 
• dokładne zapoznanie się z przypadkiem dziecka słabowidzącego i dostosowanie specjalnie dla niego warunków panujących w sali terapeutycznej;  
• kontakt ze specjalistą, który diagnozował dziecko; 
• obserwacja dziecka i jego reakcji; 
• zapewnienie dziecku czasu na adaptację w pomieszczeniu lub podczas przejścia z dobrze oświetlonego pomieszczenia do mniej oświetlonego; 
• używanie wyraźnej mimiki, aby dziecko mogło łatwiej dostrzec twarz terapeuty/rodzica; 
• dostosowanie tempa pokazywania przedmiotów i obiektów do dziecka. 

Słabowidzenie może mieć różne oblicza. Niektóre dzieci cierpią na nadwrażliwość na światło, inne z kolei np. na nieprawidłowości w zakresie pola widzenia (są to pacjenci z diagnozą chorób nerwu wzrokowego lub siatkówki). W takich przypadkach ubytki pola widzenia dzielą się na: 

• ubytki centralne – zaburzenie występuje w centralnym polu widzenia, zaburzona jest ostrość wzroku; 
• ubytki obwodowe – zaburzają one orientację wzrokową w przestrzeni, ubytki dotyczą obwodowych obszarów pola widzenia; 
• ubytki rozsiane – zaburzają percepcję postrzegania zarówno przestrzeni, jak i obiektów. 

Praca nad wadami wymowy u dzieci słabowidzących 

Z powodu ograniczonej możliwości obserwacji ruchów narządów artykulacyjnych, które towarzyszą rozmówcom podczas dialogu, dzieci słabowidzące często borykają się z różnymi wadami wymowy. Praca tyflologopedy z takim dzieckiem, podobnie jak w przypadku dzieci widzących, zaczyna się od diagnozy i określenia problemu, a także zaplanowania terapii.  

Następnie logopeda wprowadza ćwiczenia oddechowe, artykulacyjne, słuchowe, fonacyjne, ćwiczenia usprawniające narządy mowy, które stanowią przygotowanie do wywołania dźwięków. W przypadku dzieci z niepełnosprawnością wzrokową logopeda bazuje na metodzie słuchowej. Dzięki niej dziecko uczy się rozpoznawania prawidłowego dźwięku, także podczas jego artykulacji. Inną pomocną metodą jest tłumaczenie i wyjaśnianie dziecku, jak powinno układać narządy mowy – język, wargi itd., aby wypowiedzieć prawidłowo dźwięk. Polecanymi metodami pracy z dzieckiem słabowidzącym są metoda czuciowa (tzw. metoda kontroli dotyku), metoda uczulania miejsc (np. za pomocą szpatułki), a także metoda substytucyjna, która polega na wywołaniu dźwięku z innego. Nierzadko stosowane są metody mechaniczne, w których to logopeda sam układa narządy artykulacyjne dziecka, np. wargi. 

Praca logopedy z dzieckiem słabowidzącym jest nie lada wyzwaniem. Nie jest jednak niemożliwa. Dzięki wielu możliwościom terapeutycznym dzieci słabowidzące mają szansę na prawidłowy rozwój mowy. 

Przeczytaj również:
Profilaktyka logopedyczna – jak zapobiegać zaburzeniom mowy u dzieci?