Morfina. Jak działa?

Co to jest morfina? 

Morfina (łac. Morphinum) to organiczny związek chemiczny. Jest alkaloidem opium i jego najistotniejszym składnikiem psychoaktywnym. Substancja ta jest znana i wykorzystywana od tysięcy lat. Dawniej jako składnik wywaru makowego była stosowana nawet u dzieci na uspokojenie i lepszy sen.  

Morfinę po raz pierwszy wyizolował Wilhelm Sertürner na początku XIX wieku. Następnie jej wzór chemiczny i strukturalny odkrył Robert Robinson, za co w 1947 roku otrzymał Nagrodę Nobla.  

Obecnie morfina jest wytwarzana z opium lub słomy makowej. Opium to lepka, brązowa żywica, którą otrzymujemy przez zbieranie i suszenie soku mlecznego. Wydziela się on z nakłutych niedojrzałych strąków maków (Papaver Somniferum). Słomę makową ekstrahujemy po zbiorze strąków.  

W medycynie morfinę wykorzystujemy pod postacią chlorowodorku lub siarczanu morfiny.  

Morfina może być podawana: 

• doustnie (preparaty o natychmiastowym i przedłużonym uwalnianiu),  
• doodbytniczo,  
• podskórnie, 
• dożylnie,  
• zewnątrzoponowo, 
• podpajęczynówkowo. 

Jak działa morfina? 

Morfina jest silnym lekiem przeciwbólowym należącym do grupy opioidów. Wykazuje działanie przeciwbólowe, ale także przeciwkaszlowe, odurzające i przeciwbiegunkowe. Mechanizm działania tej substancji opiera się na interakcji z receptorami opioidowymi μ oraz w mniejszym stopniu κ oraz δ. Morfina jest agonistą tych receptorów, powodując ich pobudzenie. W efekcie doprowadza do aktywacji zstępujących szlaków hamujących w ośrodkowym układzie nerwowym (OUN), wywołując depresyjne działanie na OUN i ośrodek oddechowy.  

Do charakterystycznych objawów wskazujących na zażycie morfiny zaliczamy:  

• zwężone źrenice ze słabą reakcją na światło, 
• zniesienie uczucia głodu, 
• obniżenie ciśnienia i tętna, 
• bełkotliwą mowę, 
• zatrzymanie moczu, 
• zaparcia. 

Przewlekłe stosowanie morfiny może doprowadzić do uzależnienia psychicznego i fizycznego. 

Zastosowanie morfiny 

Morfina jest lekiem z trzeciego (najwyższego) szczebla drabiny analgetycznej. Jest to schemat stosowania leków przeciwbólowych opracowany przez Światową Organizację Zdrowia (WHO). Zawiera kilka stopni odczuwania bólu, do których przypisane są leki mające go złagodzić. 

Morfina jest jednym z podstawowych leków zalecanych w leczeniu paliatywnym. Jest stosowana w leczeniu bólu o średnim i dużym nasileniu, który nie ustępuje po zastosowaniu leków o słabszym działaniu. Wykorzystuje się ją również w silnym bólu pooperacyjnym czy przewlekłym bólu nowotworowym.

Dodatkowo morfinę stosuje się:

• w zmniejszaniu duszności spoczynkowych u pacjentów nowotworowych,
• w schyłkowych stadiach chorób sercowo-oddechowych,
• jako opiatową terapię substytucyjną w przypadku osób uzależnionych nietolerujących metadonu i buprenorfiny. 

Pochodną morfiny o dużo mniejszym działaniu uzależniającym jest kodeina. Możemy ją zastosować w leczeniu suchego kaszlu. Nie wykazuje ona tak skrajnych i nasilonych działań niepożądanych jak morfina i jest bezpieczniejsza w stosowaniu.

Morfina – dawkowanie 

Zakres dawek terapeutycznych w przypadku morfiny jest bardzo szeroki. 

Dawkowanie powinien dobrać specjalista, biorąc pod uwagę: 

• nasilenie bólu,  
• wiek pacjenta,  
• masę ciała,  
• reakcję na poprzednio stosowane leki przeciwbólowe.  

Leczenie rozpoczynamy od najmniejszej skutecznej dawki, która może być zwiększana w trakcie leczenia.  

Zwykle u osób dorosłych stosujemy dawkę: 

• 10-20 mg podawaną co 4 godziny (w przypadku preparatów doustnych o natychmiastowym uwalnianiu i preparatów do iniekcji), 
• 30 mg podawaną co 12 godzin z możliwością jej zwiększania aż do uzyskania prawidłowej kontroli bólu (w przypadku leków o przedłużonym uwalnianiu).  

U pacjentów w podeszłym wieku i osłabionych specjalista powinien rozważyć zmniejszenie dawki o połowę.  

Dawkowanie leku może się zmieniać w trakcie leczenia ze względu na zjawisko tolerancji, co powoduje zmniejszenie skuteczności leku.  

Jakie są przeciwwskazania do stosowania morfiny? 

Do najważniejszych przeciwwskazań do stosowania morfiny zaliczamy:  

• nadwrażliwość na składniki leku, 
• upośledzenie oddychania lub chorobę obturacyjną górnych dróg oddechowych, 
• kolkę wątrobową, 
• ostre zatrucie alkoholem, 
• stosowanie inhibitorów monoaminooksydazy (do 2 tygodni po ich odstawieniu), 
• stany chorobowe przebiegające z drgawkami, 
• urazy głowy, 
• zespoły ostrego brzucha, 
• niedrożność lub podejrzenie niedrożności jelita, 
• guza chromochłonnego nadnerczy, 
• podwyższone ciśnienie wewnątrzczaszkowe, 
• śpiączkę, 
• równoczesne stosowanie agonistów i antagonistów morfiny. 

Jakie skutki uboczne powoduje morfina? 

Niewłaściwie stosowana morfina może być bardzo niebezpieczna dla naszego zdrowia. Przedawkowanie może doprowadzić nawet do śmierci.  

Podczas stosowania tego leku ściśle przestrzegaj zaleceń lekarza.

Działania niepożądane po zastosowaniu morfiny mogą wystąpić nawet przy prawidłowym przyjmowaniu leku.  

Zaliczamy do nich:  

• senność, 
• nudności i wymioty, 
• zaparcia, 
• suchość w jamie ustnej, 
• zaburzenia mikcji (zwłaszcza u mężczyzn z przerostem gruczołu krokowego), 
• świąd skóry, 
• zwiększoną potliwość, 
• obniżenie ciśnienia tętniczego, 
• hipotonię ortostatyczną. 

Uzależnienie od morfiny 

Morfina może być niebezpieczna. Mimo to bywa stosowana do celów pozamedycznych, zarówno doustnie, jak i dożylnie.  

Pamiętajmy, że morfina stosowana we właściwy sposób praktycznie nie powoduje ryzyka uzależnienia.  

Używanie jej w celach narkotycznych drastycznie zwiększa to ryzyko. Już nawet po dwóch zażytych dawkach odurzających może rozwinąć się uzależnienie psychiczne. Wywołuje to dużą potrzebę przyjęcia kolejnej dawki. Po kilku/kilkunastu zastosowaniach pojawia się uzależnienie fizyczne.  

Wówczas pominięcie kolejnej dawki może wywołać zespół objawów abstynencyjnych:  

• drżenie mięśni, 
• łzawienie oczu, 
• mdłości, 
• wymioty, 
• biegunki, 
• nasilone pocenie się, 
• stany lękowe, 
• depresję. 

Objawy fizyczne odstawienia mijają stosunkowo szybko, jednak uzależnienie psychiczne pozostaje. Jest to często powodem powrotu uzależnionych do nałogu.   Uzależnienie od morfiny i jej regularne zażywanie może również doprowadzić do zwiększenia tolerancji na jej działanie. Prowadzi to do konieczności zwiększania dawki w celu uzyskania tego samego efektu. To z kolei prosta droga do przedawkowania.  

Objawami przedawkowania morfiny mogą być:  

• spłycony oddech, 
• suchość w jamie ustnej, 
• bardzo silne zwężenie źrenic do wielkości główki szpilki, 
• niewydolność oddechowa, 
• obniżenie temperatury ciała, 
• śpiączka opioidowa. 

Pochodną morfiny o jeszcze silniejszym działaniu uzależniającym jest heroina.  Przedawkowanie morfiny może doprowadzić do śmierci, jeśli odpowiednio wcześnie nie udzielimy pomocy. „Antidotum” po przedawkowaniu morfiny jest nalokson. Znosi on działanie substancji opioidowych. To antagonista receptorów opioidowych. Sam nie wykazuje on w tym zastosowaniu swojego działania farmakologicznego. Osoby uzależnione powinny jak najszybciej trafić na terapię, aby pozbyć się nałogu.

Morfina to z pewnością bardzo ważny i skuteczny lek przeciwbólowy. Jest podstawowym i niezbędnym lekiem w zwalczaniu niektórych rodzajów silnego bólu. Stosowana zgodnie z zaleceniami jest stosunkowo bezpieczna. Jej zastosowanie w celach odurzających niesie ze sobą ogromne konsekwencje i może doprowadzić nawet do śmierci.  

Przeczytaj również:
Kodeina. Właściiwości, interakcje i przeciwwskazania