Nadczynność tarczycy – objawy, przyczyny i leczenie

Nadczynność tarczycy – przyczyny

Tarczyca jest gruczołem położonym w przedniej części szyi wydzielającym hormony – trójjodotyroninę (T3) i tyroksynę (T4), które regulują metabolizm i rozwój organizmu. Tarczyca jest pobudzana przez hormon tyreotropowy (TSH) produkowany w przysadce, a ta z kolei jest stymulowana przez podwzgórze wytwarzające tyreoliberynę (TRH). Hormony tarczycy hamują wydzielanie TSH i TRH (sprzężenie zwrotne ujemne). Tarczyca wydziela jeszcze inny hormon – regulującą gospodarkę wapniową kalcytoninę, która jednak nie jest związana z objawami zaburzeń funkcji tego narządu.  

Nadczynność tarczycy (hipertyreoza) to nadmierne wydzielanie hormonów przez ten gruczoł, które może mieć charakter pierwotny (zaburzenia w samej tarczycy) lub wtórny (nadprodukcja TSH przez gruczolaka przysadki). Główne przyczyny nadczynności tarczycy w Polsce to choroba Gravesa-Basedowa i wole guzkowe toksyczne. Pierwsza z nich jest chorobą autoimmunologiczną, w której powstają przeciwciała stymulujące tarczycę. Z kolei wole guzkowe toksyczne to stan wynikający z samoistnej aktywacji komórek tarczycy. Mógł do niego przyczynić się występujący w przeszłości niedobór jodu, który stymulował rozrost tarczycy. Do rzadszych przyczyn należą gruczolak tarczycy, nadmierna podaż jodu i ciąża. Zwiększone uwalnianie hormonów zgromadzonych w tarczycy może być wynikiem zapalenia tego gruczołu, m.in. w ostrej fazie choroby Hashimoto prowadzącej ostatecznie do niedoczynności. Objawy kliniczne wynikające z nadmiaru hormonów tarczycy (tzw. tyreotoksykoza) mogą mieć też swoje źródło poza tarczycą, np. przedawkowanie preparatów z hormonami tarczycy [2, 3, 7].  

Nadczynność tarczycy – objawy 

Objawy nadczynności tarczycy są dość charakterystyczne, jednak czasem choroba może przebiegać bez- lub skąpoobjawowo (szczególnie początkowo), co określa się nadczynnością subkliniczną.

Najbardziej typowe objawy obejmują: 

• utratę masy ciała; 
• nietolerancję ciepła i nadmierną potliwość; 
• objawy psychiczne; 
• zaburzenia neurologiczne (drżenie rąk, osłabienie i męczliwość mięśni); 
• zmiany skórne; 
• kołatanie serca i przyspieszenie akcji serca; 
• biegunki; 
• zmniejszenie libido, zaburzenia miesiączkowania. 

W nadczynności tarczycy często można zaobserwować wole, czyli powiększenie tarczycy. Może ono powodować zwiększenie obwodu szyi, a nawet uczucie duszności wywołane uciskiem na tchawicę. W chorobie Gravesa-Basedowa charakterystyczne jest występowanie wytrzeszczu gałek ocznych spowodowanego autoimmunologicznym procesem zapalnym w oczodole, któremu może towarzyszyć ból i ograniczenie ruchomości gałek ocznych oraz zaburzenia widzenia, a nawet utrata wzroku [2, 3, 7]. 

Nadczynność tarczycy – objawy psychiczne 

Chory z nadczynnością tarczycy może odczuwać niepokój i lęk. Mogą wystąpić drażliwość, płaczliwość, pobudzenie psychoruchowe, trudności w skupieniu uwagi i bezsenność. Czasem mogą pojawić się również objawy psychotyczne podobne do obserwowanych w schizofrenii lub chorobie afektywnej dwubiegunowej [2, 3]. 

Nadczynność tarczycy – objawy skórne 

Typowa dla nadczynności tarczycy jest ciepła, różowa, delikatna i nadmiernie gładka skóra (tzw. skóra aksamitna), która w wyniku wzmożonej potliwości jest wilgotna. Chorzy często skarżą się na wypadające, cienkie i łamliwe włosy, a także łamliwość paznokci i oddzielanie płytki paznokciowej od jej łożyska (tzw. onycholiza). Dodatkowo dla choroby Gravesa-Basedowa typowe są objawy, takie jak obrzęk przedgoleniowy (niebolesne, rozlane lub guzkowe, czerwonopomarańczowe zgrubienie skóry na przedniej powierzchni podudzi) i akropachia (bolesne pogrubienie i zaokrąglenie palców rąk) [2, 3, 8].  

Nadczynność tarczycy u dzieci

U małych dzieci głównym objawem nadczynności tarczycy może być brak przyrostu masy ciała, bezsenność i płaczliwość. U starszych dzieci mogą pojawiać się zaburzenia koncentracji utrudniające naukę, ale najczęściej obserwowane są typowe objawy wymienione wcześniej. W leczeniu stosuje się tiamazol, a w przypadku nawrotów choroby można rozważyć podanie radiojodu (powyżej 5. roku życia) [5]. 

Nadczynność tarczycy w ciąży 

W ciąży dochodzi do zmian w funkcjonowaniu tarczycy i gospodarki jodem. Jednym z czynników jest działanie gonadotropiny kosmówkowej (hCG) – hormonu wzrastającego w I trymestrze ciąży, który poprzez podobieństwo do TSH pobudza tarczycę. Ponieważ od funkcji tarczycy zależy możliwość zajścia w ciążę i jej przebieg, u kobiet planujących ciążę i ciężarnych należy monitorować TSH oraz zapewnić odpowiednią podaż jodu (w Polsce wszystkie kobiety planujące ciążę, ciężarne i w okresie laktacji powinny suplementować jod w dawce 150-200 μg na dobę).  

U kobiet z nadczynnością tarczycy zaleca się wyrównanie funkcji tarczycy przed rozpoczęciem starań o ciążę.  

Głównymi przyczynami nadczynności pojawiającej się w ciąży są tyreotoksykoza ciążowa i choroba Gravesa-Basedowa. Tyreotoksykoza ciążowa wynika ze stymulującego wpływu hCG na tarczycę, jest zazwyczaj bez- lub skąpoobjawowa i zwykle nie wymaga leczenia, ustępując spontanicznie. Jeśli istnieje konieczność terapii, lekiem z wyboru jest propylotiouracyl.  

Leczenie radiojodem jest bezwzględnie przeciwwskazane [1]. 

Nadczynność tarczycy u mężczyzn 

Nadczynność tarczycy występuje (zależnie od źródła) 5-10-krotnie częściej u kobiet niż u mężczyzn. W przypadku zaobserwowania wcześniej wymienionych objawów należy zgłosić się do lekarza. Ponadto warto zwrócić uwagę na obecność symptomów ze strony układu płciowego, takich jak zaburzenia wzwodu i przedwczesny wytrysk oraz ginekomastia, czyli powiększenie gruczołów piersiowych [2, 4, 7]. 

Nadczynność tarczycy – badania 

Podstawowe znaczenie w diagnostyce nadczynności tarczycy mają badania laboratoryjne krwi. W pierwszej kolejności oznacza się stężenie TSH, który jest najczulszym wskaźnikiem działania tarczycy – jego prawidłowy poziom zwykle wyklucza obecność zaburzeń. Następnie bada się fT4 i niekiedy fT3, czyli aktywne formy hormonów niezwiązane z białkami krwi (ang. free – wolny). Wysokie stężenia TSH i fT4 świadczą o wtórnej nadczynności tarczycy, natomiast nadczynność pierwotna charakteryzuje się wysokim fT4 i niskim TSH, co jest efektem sprzężenia ujemnego. Wykrywanie autoprzeciwciał pozwala potwierdzić tło immunologiczne nadczynności – typowe dla choroby Gravesa-Basedowa są przeciwciała przeciwko receptorom dla TSH (TRAb). Nadczynność tarczycy może też wpływać na wyniki innych badań, np. powoduje obniżenie stężenia cholesterolu i triglicerydów.  

Drugą grupą istotnych badań są badania obrazowe. U wszystkich pacjentów należy wykonać badanie ultrasonograficzne (USG), które pozwala wykryć powiększenie gruczołu i obecność guzków. Innym badaniem jest scyntygrafia tarczycy polegająca na ocenie wychwytu przez gruczoł podanego izotopu promieniotwórczego (technetu lub jodu), co pozwala określić charakter guzków. W celu potwierdzenia lub wykluczenia złośliwego charakteru guzka tarczycy (rak tarczycy) wykonuje się biopsję cienkoigłową (BAC) [2, 3, 7]. 

Nadczynność tarczycy – leczenie 

Wybór metody leczenia zależy od przyczyny nadczynności tarczycy, jej przebiegu, wieku i decyzji chorego. Przyjmowanie leków może być podstawową metodą leczenia lub przygotowaniem do terapii z użyciem radiojodu lub leczenia operacyjnego.  

Podstawową grupą leków są tyreostatyki hamujące syntezę i wydzielanie hormonów tarczycy – tiamazol i propylotiouracyl. Leki te (częściej tiamazol) mogą jednak wykazywać różne działania niepożądane, m.in. reakcje skórne, nudności i wymioty, uszkodzenie wątroby czy szpiku.  

Istotną grupą leków są również tzw. beta-blokery (np. propranolol), które przeciwdziałają objawom nadczynności (kołatanie serca, potliwość, drżenie rąk). Leczenie jodem promieniotwórczym polega na podaniu izotopu jodu, który gromadzi się w tarczycy i emituje promieniowanie uszkadzające komórki tarczycy, przy czym działanie na inne narządy jest niewielkie.  

Operacyjne usunięcie części lub całego gruczołu (tyreidektomia) stanowi alternatywę dla leczenia radiojodem, a bezwzględnym wskazaniem do jego zastosowania jest zmiana złośliwa w tarczycy.  

Należy zauważyć, że powikłaniem leczenia nadczynności może być niedoczynność tarczycy wymagająca podawania hormonów tarczycy [2, 3, 7]. 

Nadczynność tarczycy a jod 

Jod jest niezbędny do syntezy hormonów tarczycy, ale jego nadmiar może skutkować zarówno nadczynnością, jak i niedoczynnością tarczycy. Nadmierna podaż tego pierwiastka jest związana ze stosowaniem np. płynu Lugola (doustnie), środków odkażających zawierających jod (płyn Lugola, jodyna), amiodaronu (lek antyarytmiczny zawierający jod) czy kontrastu jodowego w trakcie badań (tomografia komputerowa, koronarografia). Nadmiar jodu może hamować syntezę i uwalnianie hormonów tarczycy – jest to tzw. efekt Wolffa i Chaikoffa (wykorzystywany również w terapii nadczynności), który zwykle jest przejściowy, a gdy nie ustępuje, może rozwinąć się niedoczynność tarczycy. Z drugiej strony duża ekspozycja na jod u osób predysponowanych może prowadzić do autoimmunologicznej nadczynności tarczycy (tzw. efekt jod-Basedowa) lub przejścia wola guzkowego obojętnego w nadczynne [2, 3, 7]. 

Do czego może prowadzić nieleczona nadczynność tarczycy? 

Najgroźniejszym skutkiem nierozpoznanej lub niedostatecznie leczonej nadczynności tarczycy jest przełom tarczycowy stanowiący stan bezpośredniego zagrożenia życia ze śmiertelnością ok. 30-50%.  

Stan ten rozwija się często w wyniku zadziałania dodatkowego czynnika – zakażenie, złe przygotowanie do operacji tarczycy lub uraz. Objawami przełomu tarczycowego są:  

• gorączka,  
• silne pobudzenie lub wzmożona senność,  
• zaburzenia świadomości, a nawet śpiączka,  
• znaczne przyspieszenie akcji serca,  
• nudności, wymioty,  
• biegunka,  
• wzmożona potliwość,  
• odwodnienie.  

W przypadku wystąpienia przełomu tarczycowego leczenie należy prowadzić na oddziale intensywnej terapii [2, 3]. 

Nadczynność tarczycy – dieta 

Nadczynność tarczycy charakteryzuje się nasileniem tempa metabolizmu. Podstawą jest zatem dostarczenie odpowiedniej ilości energii i białka, aby pokryć zwiększone zapotrzebowanie organizmu. Zaleca się dietę normokaloryczną dla osób z prawidłową masą ciała i wysokoenergetyczną (wzrost podaży energii o ok. 15-25%), gdy występuje niedowaga i/lub zanik mięśni. Powinno się także zwiększyć spożycie białka do ok. 110-130 g na dobę.  

Należy ograniczyć przyjmowanie tłuszczów (a te spożywane powinny być głównie pochodzenia roślinnego), produktów wysokoprzetworzonych i kofeiny.  

W przypadku nasilenia perystaltyki jelit stosuje się dietę lekkostrawną. Ważne jest również odpowiednie zbilansowanie diety w składniki ważne dla prawidłowej funkcji tarczycy i regulowanych przez nią narządów, m.in. jod, wapń i witaminę D3, kwasy omega-3, antyoksydanty (witamina E, C, beta-karoten, polifenole) i witaminę B1 [6, 10]. 

Nadczynność tarczycy a tycie 

Mimo że nadczynność tarczycy może wiązać się z utratą masy ciała i większym zapotrzebowaniem energetycznym, to w momencie wyrównania hormonalnego należy jak najszybciej wrócić do diety normokalorycznej ze względu na szybki przyrost masy ciała.  

Istnieją doniesienia, że leczenie nadczynności tarczycy może być związane nawet ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia nadwagi i otyłości, szczególnie w przypadku stosowania radiojodu i wywołanej nim niedoczynności [9,10].  

Podsumowując, nadczynność tarczycy jest stosunkowo częstym (szczególnie u kobiet) zaburzeniem endokrynologicznym wynikającym głównie z choroby Gravesa-Basedowa (choroba autoimmunizacyjna) lub obecności guzków w tarczycy. Na jej występowanie mogą wskazywać nadmierna potliwość, uczucie gorąca, kołatanie serca czy utrata masy ciała i siły mięśniowej. Zaburzenie to wymaga właściwej diagnostyki i leczenia, gdyż stwarza ryzyko groźnego dla życia powikłania w postaci przełomu tarczycowego. 

Przeczytaj również:
Zaburzenia pracy i choroby tarczycy