Odleżyny – zapobieganie i leczenie

Odleżyny – co to jest? 

Odleżyny (owrzodzenie odleżynowe) to miejscowe uszkodzenia skóry lub tkanki podskórnej, zlokalizowane nad wystającym elementem kostnym. Odleżyny powstają pod wpływem długotrwałego nacisku oraz działania sił ścierających. Ścieranie to siła działająca na obszar skóry w kierunku równoległym do powierzchni ciała, np. gdy pod wpływem grawitacji szkielet osoby leżącej przesuwa się w dół łóżka, a skóra na plecach i pośladkach przesuwa się w górę. Długotrwały nacisk na skórę i tkanki podskórne zaburzają przepływ krwi, co powoduje niedotlenienie tkanek. W efekcie tego działania powstaje martwica, w której może rozwinąć się infekcja bakteryjna.  

Odleżyny zazwyczaj dotykają osoby leżące, unieruchomione, które nie mogą samodzielnie zmieniać pozycji ciała. Zazwyczaj są to osoby w podeszłym wieku, niepełnosprawne lub po operacjach.  

Do czynników ryzyka zwiększających częstotliwość powstawania odleżyn należą: 

• suchość skóry i zmniejszona ilość tkanki podskórnej – cienka skóra jest bardziej podatna na urazy, 
• odwodnienie – obniża elastyczność skóry, przez co zwiększa się ryzyko uszkodzeń, 
• niedożywienie – zbyt niska podaż białka i mikroelementów hamuje procesy regeneracyjne w skórze, 
• zaburzenia świadomości – mogą powodować zmniejszenie odczuć bólowych, 
• nowotwory – wyniszczenie organizmu zwiększa ryzyko uszkodzeń skóry, 
• udar mózgu – ogranicza mobilność i szansę na zmianę pozycji, 
• schorzenia neuropatyczne – zmniejszają odczuwanie bólu i temperatury, 
• nietrzymanie moczu lub stolca – wilgoć sprzyja maceracji naskórka i tworzeniu ran, 
• miażdżyca – zaburza krążenie krwi w mniejszych naczyniach, co zwiększa ryzyko niedotlenienia, 
• cukrzyca – zaburza proces gojenia ran, 
• niska aktywność fizyczna i osłabienie mięśni – utrudnia poruszanie się, zmianę pozycji leżącego, co jest bezpośrednią przyczyną powstawania odleżyn.  

Niektóre obszary na ciele są bardziej narażone na powstawanie odleżyn. Zaliczamy do nich np. tylną część głowy, barki, łopatki, łokcie. 

Odleżyny mogą pojawić się także w niespecyficznych miejscach, takich jak grzbiet nosa, palce (np. podczas używania pulsoksymetru), miejsca położenia cewników, sond, drenów.  

Jak wyglądają odleżyny? Pierwsze objawy 

Początkowo odleżyna ujawnia się jako zaczerwienienie na skórze, a stan ten pogarsza się wraz z upływem czasu. Na skórze tworzy się pęcherz, który pęka, powstaje otwarta rana i na końcu jama w ciele.  

Odleżyny – stopnie 

Odleżyny są klasyfikowane pod względem stopnia uszkodzenia tkanek oraz charakterystycznych cech rany. W 2009 roku został opracowany system klasyfikacji odleżyn przez panel doradców EPUAP-NPUAP, który wyróżnia 4 kategorie. 

Odleżyny 1. stopnia 

Skóra w miejscu odleżyny zmienia kolor na czerwony, fioletowy lub niebieski. Zmianie może towarzyszyć ucieplenie, obrzęk, stwardnienie lub ból. Skóra wokół odleżyny może być bledsza niż normalnie. I. stopień może być ciężki do wykrycia u osób z ciemniejszą karnacją.  

Odleżyny 2. stopnia  

Ubytek naskórka lub wierzchniej warstwy skóry właściwej. Zazwyczaj pojawia się płytkie otwarte owrzodzenie w kolorze różowo-czerwonym, bez tkanki martwiczej. Może pojawić się także pęcherz wypełniony płynem surowiczym.  

Odleżyny 3. stopnia 

Uszkodzenie skóry obejmuje tkankę podskórną, pojawiają się otwarte rany. Głębokość rany zależy od umiejscowienia odleżyny. W ranie może pojawić się tkanka martwicza.  

Odleżyny 4. stopnia 

Ubytek tkanki występuje na całej grubości, odsłonięte zostają ścięgna, kości, mięśnie szkieletowe. Często tworzą się wgłębienia i przetoki w ranie. Zazwyczaj obecna jest martwica oraz strup.  

Znaczenie diety w leczeniu odleżyn 

Odpowiednia dieta jest jednym z najważniejszych elementów zarówno w zapobieganiu, jak i leczeniu odleżyn. Odpowiednio odżywiony pacjent ma mniejsze ryzyko rozwoju odleżyn. Podczas opracowania diety dla pacjenta z odleżynami warto pamiętać o elementach takich jak: 

• kaloryczność – zapotrzebowanie na energię wzrasta około 1,5 razy w porównaniu z osobami zdrowymi. Pacjent powinien spożywać 30-35 kcal/kg masy ciała na dobę; 
• białko – składnik niezbędny do odbudowy tkanek. Pacjenci z przewlekłymi ranami powinni przyjmować 1,5-2,1 g/kg masy ciała białka na dzień; 
• aminokwasy – glutamina i arginina, ich niedobór może utrudniać gojenie ran oraz zmniejszać ukrwienie tkanek. Ważna jest tutaj zwłaszcza arginina, która uczestniczy w syntezie tlenku azotu rozszerzającego naczynia krwionośne; 
• witaminy – witamina A 10 000-50 000 j.m./dzień przez 10-14 dni, witamina C w I-III stadium odleżyn 100-200 mg/dobę, a w stadium IV 1000-2000 mg/ dobę; 
• cynk – 220 mg/dzień przez 10-14 dni. 

W przypadku znacznych niedoborów żywieniowych, niedożywieniu pacjentów z odleżynami można wdrożyć do leczenia preparaty odżywcze. Wiele marek opracowało składy produktów tak, aby przyspieszały regenerację i gojenie ran.  

Maść na odleżyny 

Maści na odleżyny są preparatami, które mogą zapobiegać powstawaniu tych zmian lub wspierać leczenie mniej zaawansowanych odleżyn. Maści mają za zadanie zapewnienie ochrony i nawilżenia skórze, przyspieszenie procesu gojenia, a także łagodzenie dyskomfortu. Stosowanie odpowiedniej maści zapobiega nadmiernemu przesuszeniu lub zawilgoceniu rany, co jest istotne w prewencji przed zainfekowaniem rany.  

W takich kosmetykach możemy znaleźć różne substancje aktywne, np.: 

• tlenek cynku – działa przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie, przyspiesza gojenie rany, wchłania nadmiar wilgoci; 
• lanolina – zmiękcza i nawilża skórę, zabezpiecza skórę przed uszkodzeniem i przesuszeniem; 
• witaminy – witamina A wspiera regenerację skóry i pobudza procesy gojenia, witamina E działa przeciwzapalnie i zapobiega uszkodzeniu skóry przez wolne rodniki; 
• nagietek – ekstrakt z nagietka działa przeciwzapalnie i przyspiesza proces gojenia, zmniejsza stany zapalne, łagodzi ból i wspiera regenerację; 
• aloes – przyspiesza proces gojenia, działa łagodząco i nawilżająco; 
• miód – działa antybakteryjnie, dzięki czemu zapobiega infekcjom rany; 
• mocznik – silnie nawilża skórę; 
• wosk pszczeli – wspiera regenerację skóry i zabezpiecza przed warunkami zewnętrznymi. 

Maści na odleżyny trzeba nakładać na odpowiednio oczyszczoną i osuszoną skórę. Stosuj cienką warstwę, nadmiar produktu nie jest bardziej skuteczny. Ważna jest regularność w stosowaniu, zazwyczaj maści na odleżyny trzeba nakładać 2-3 razy na dzień. Maść można delikatnie wmasować w skórę, także w przypadku odleżyny I. stopnia. Ważne jest, aby nie trzeć skóry zbyt mocno. Maści nie można nakładać na otwarte rany, które wymagają specjalistycznego leczenia.  

Materac na odleżyny 

Dla osoby leżącej bardzo ważny jest dobór odpowiedniego materaca, który będzie zapobiegał powstawaniu odleżyn.  

Wyróżniamy dwa typy materacy przeciwodleżynowych: 

• statyczne – równomiernie rozkładają nacisk ciała, minimalizując nacisk na skórę. Wykonane są zazwyczaj z pianek poliuretanowych lub lateksowych, które dopasowują się do kształtu ciała. Polecane są pacjentom z niskim i średnim ryzykiem powstawania odleżyn; 
• dynamiczne – są bardziej zaawansowane technologicznie, wyposażone w pompę wtłaczającą powietrze do komór w cyklicznych odstępach czasu. Dzięki temu redukują nacisk na różne obszary ciała, co poprawia krążenie krwi.  

Dodatkowo, aby zmniejszyć ryzyko powstawania odleżyn, można zastosować różne akcesoria, które wspierają utrzymanie prawidłowej pozycji ciała: 

• poduszki i kliny przeciwodleżynowe, 
• podkładki ochronne, 
• opaski i ochraniacze na pięty i łokcie, 
• kołnierze ortopedyczne i wałki pod szyję.  

Opatrunki na odleżyny 

Specjalistyczne opatrunki są głównym elementem pielęgnacji i leczenia odleżyn. Dobór odpowiedniego opatrunku powinien odbyć się na podstawie oględzin rany przez specjalistę – lekarza lub pielęgniarkę przeszkoloną w leczeniu przewlekłych ran.  

Według najnowszej wiedzy medycznej, opatrunki powinny zapewnić wilgotne środowisko w ranie, ale tak, aby wysięk nie był zbyt silny. Ważna jest także antyseptyka, która zabezpiecza przed zakażeniem rany. Specjaliści opracowali specjalną strategię leczenia ran TIMERS, która składa się z sześciu etapów. 

• T – opracowanie tkanek, 
• I – kontrola infekcji i stanu zapalnego, 
• M – utrzymanie równowagi wilgotności, 
• E – poprawa nieprawidłowych brzegów rany, 
• R – naprawa i regeneracja skóry, 
• S – uwzględnienie czynników społecznych i indywidualnych.  

Rodzaje opatrunków na odleżyny 

• Opatrunki do ran głębokich – wypełniają całe łożysko rany, są to np. taśmy alginianowe. Kontrolują ilość wysięku w każdym zakamarku rany oraz zapewniają odpowiednie nawilżenie. 
• Opatrunki do ran zakażonych – są to np. piankowe opatrunki ze srebrem lub opatrunki alginianowe ze srebrem. Srebro działa przeciwbakteryjnie, leczy zakażenie, a struktura opatrunku zapewnia odpowiednie środowisko ranie, odprowadza nadmiar wysięku lub zapewnia nawilżenie.  
• Opatrunki do odleżyn kości krzyżowej – rana w tej okolicy ciała jest narażona na zanieczyszczenie kałem i moczem. Ważne jest, aby zabezpieczyć ją przed tymi zanieczyszczeniami, najczęściej stosowane są opatrunki półokluzyjne.  

Do odkażania rany oraz skóry wokół niej zastosowanie znajduje oktenidyna, poliheksanid czy podchloryn sodu.  

Pamiętaj, aby rany nie odkażać za pomocą wody utlenionej czy wody z mydłem.  

Podczas pielęgnacji rany, zmiany opatrunku osoba opiekująca się chorym powinna zachować jak największą higienę. Zaleca się dokładne umycie i odkażenie rąk oraz stosowanie jednorazowych rękawiczek.