Parentyfikacja – na czym polega zamiana ról w rodzinie?

Czym jest parentyfikacja? 

Parentyfikację można zdefiniować jako zamianę ról w rodzinie, kiedy to dziecko przejmuje rolę rodzica (opiekuna). Zamiana ta narusza strukturę i hierarchię rodziny. Dzieci i nastolatkowie przejmują wówczas obowiązki i role, które są niedostosowane do ich poziomu rozwoju, a które normalnie w rodzinie pełniłby rodzic. 

Parentyfikację możemy podzielić na: 

• instrumentalną lub emocjonalną, 
• skoncentrowaną na rodzicu lub rodzeństwie.

Parentyfikacja instrumentalna

Dziecko przejmuje obowiązki rodzica związane z zapewnieniem rodzinie środków i warunków do życia. Dziecko organizuje życie rodzinne poprzez wypełnianie codziennych obowiązków, takich jak: sprzątanie, gotowanie, zarabianie pieniędzy, opieka nad młodszym rodzeństwem lub chorym rodzicem. 

Zadania te są niedostosowane do wieku i umiejętności dziecka oraz uniemożliwiają mu spełnianie zadań rozwojowych odpowiednich dla etapu rozwoju, na którym się znajduje. 

Jeśli dwunastolatek sam robi sobie kanapki do szkoły to nie świadczy jeszcze o występowaniu parentyfikacji w rodzinie. W sytuacji, gdy dziecko po powrocie do domu przygotowuje obiad dla domowników, sprząta mieszkanie i pilnuje rodzeństwa, przez co nie ma czasu na nauczenie się na sprawdzian lub spędzanie czasu z kolegami – wówczas możemy mówić o parentyfikacji. 

Parentyfikacja emocjonalna 

Dziecko zaspokaja potrzeby emocjonalne i społeczne członków rodziny, często kosztem własnych pragnień i potrzeb. Zadaniem dziecka jest dbanie o dobrą atmosferę w rodzinie, troska o samopoczucie rodzeństwa czy rodziców, pełnienie funkcji mediatora w konflikcie pomiędzy rodzicami, bycie powiernikiem jednego z rodziców.  

W wyjątkowo trudnej sytuacji są dzieci, które w trakcie rozwodu rodziców są zmuszane do wyboru pomiędzy rodzicami, opowiedzenia się po jednej ze stron. Noszą na swoich barkach ciężar odpowiedzialności za całą rodzinę i związek rodziców. 

Parentyfikacja instrumentalna i emocjonalna mogą występować równocześnie, np. w przypadku rodziny z problemem alkoholowym, w której na barkach dziecka często spoczywa ciężar utrzymania rodziny, opieki nad młodszym rodzeństwem, dbaniem o dom. Dziecko jest także wciągane w konflikty między rodzicami lub nadmiernie uczestniczy w życiu osobistym rodziców. 

Czynniki ryzyka wystąpienia parentyfikacji w rodzinie 

• Chroniczna choroba rodzica (fizyczna lub psychiczna); 
• Rodzic uzależniony od substancji psychoaktywnych; 
• Rozwód rodziców; 
• Migracja rodziny do innego kraju (w szczególności jeśli w tym kraju używa się języka, którego rodzice nie znają, ale zna je dziecko); 
• Śmierć jednego z rodziców; 
• Skoncentrowanie rodziców na karierze. 

Skutki parentyfikacji  

Konieczność pełnienia roli rodzica w stosunku do własnych rodziców i rodzeństwa wyczerpuje zasoby dziecka i sprawia, że nie jest ono w stanie funkcjonować i rozwijać się jak jego rówieśnicy. Takie dziecko zaspokaja potrzeby emocjonalne i fizyczne członków rodziny, ale nie otrzymuje takiego samego poziomu wsparcia, przez co jego potrzeby są stale niezaspokojone.  

Niesie to za sobą wiele negatywnych konsekwencji w życiu dorosłym, takich jak: 

• zwiększone ryzyko zachorowania na choroby psychosomatyczne (astma, problemy skórne, dolegliwości bólowe i choroby psychiczne: depresja, zaburzenia lękowe); 
• trudności w odseparowaniu się od rodziny, rozpoczęciu samodzielnego życia, znalezieniu partnera i założeniu rodziny; 
• poczucie osamotnienia spowodowane problemami w relacjach z innymi ludźmi (skutek braku prawidłowych relacji z rówieśnikami w dzieciństwie); 
• zaburzenia emocjonalne, nieumiejętność rozpoznawania własnych stanów emocjonalnych, nieradzenie sobie z przykrymi uczuciami; 
• stale utrzymujące się poczucie winy, perfekcjonizm, nieumiejętność odczuwania przyjemności, nadmierna odpowiedzialność; 
• parentyfikacja własnych dzieci w przyszłości. 

Jak zapobiegać parentyfikacji? 

Źródłem parentyfikacji są często problemy rodziców. Kiedy rodzic zmaga się z problemami, zależne od niego dziecko będzie dbać przede wszystkim o zaspokojenie potrzeb rodzica.

Ważne jest, aby rodzic będący w trudnej sytuacji życiowej poszukał pomocy i wsparcia, ale u innych osób dorosłych.  

Zapewnienie dziecku odpowiednich warunków do rozwoju i szczęśliwego dzieciństwa jest możliwe w momencie, gdy rodzice sami zadbają o zaspokojenie swoich potrzeb i nie będą obarczać tym zadaniem własnych dzieci.

Przeczytaj również:
Jak rozmawiać z dziećmi o wojnie?