Parentyfikacja – na czym polega zamiana ról w rodzinie?
Rodzinę możemy postrzegać jako pewnego rodzaju system, w którym każdy członek pełni określoną rolę, z przypisanymi do tej roli obowiązkami i przywilejami. Role przyjmowane w systemie rodzinnym, takie jak rola matki, ojca czy dziecka, są głęboko zakorzenione w świadomości społecznej, mają uniwersalny charakter i są powielane z pokolenia na pokolenie. Zdarza się jednak, że w wyjątkowych przypadkach role te mogą ulec odwróceniu lub jedna z osób w systemie rodzinnym zmuszona jest do odgrywania dwóch przeciwstawnych ról. Kiedy osobą tą jest dziecko – mamy do czynienia ze zjawiskiem parentyfikacji.
Czym jest parentyfikacja?
Parentyfikację można zdefiniować jako zamianę ról w rodzinie, kiedy to dziecko przejmuje rolę rodzica (opiekuna). Zamiana ta narusza strukturę i hierarchię rodziny. Dzieci i nastolatkowie przejmują wówczas obowiązki i role, które są niedostosowane do ich poziomu rozwoju, a które normalnie w rodzinie pełniłby rodzic.
Parentyfikację możemy podzielić na:
- instrumentalną lub emocjonalną,
- skoncentrowaną na rodzicu lub rodzeństwie.
Parentyfikacja instrumentalna
Dziecko przejmuje obowiązki rodzica związane z zapewnieniem rodzinie środków i warunków do życia. Dziecko organizuje życie rodzinne poprzez wypełnianie codziennych obowiązków, takich jak: sprzątanie, gotowanie, zarabianie pieniędzy, opieka nad młodszym rodzeństwem lub chorym rodzicem.
Zadania te są niedostosowane do wieku i umiejętności dziecka oraz uniemożliwiają mu spełnianie zadań rozwojowych odpowiednich dla etapu rozwoju, na którym się znajduje.
Jeśli dwunastolatek sam robi sobie kanapki do szkoły to nie świadczy jeszcze o występowaniu parentyfikacji w rodzinie. W sytuacji, gdy dziecko po powrocie do domu przygotowuje obiad dla domowników, sprząta mieszkanie i pilnuje rodzeństwa, przez co nie ma czasu na nauczenie się na sprawdzian lub spędzanie czasu z kolegami – wówczas możemy mówić o parentyfikacji.
Parentyfikacja emocjonalna
Dziecko zaspokaja potrzeby emocjonalne i społeczne członków rodziny, często kosztem własnych pragnień i potrzeb. Zadaniem dziecka jest dbanie o dobrą atmosferę w rodzinie, troska o samopoczucie rodzeństwa czy rodziców, pełnienie funkcji mediatora w konflikcie pomiędzy rodzicami, bycie powiernikiem jednego z rodziców.
W wyjątkowo trudnej sytuacji są dzieci, które w trakcie rozwodu rodziców są zmuszane do wyboru pomiędzy rodzicami, opowiedzenia się po jednej ze stron. Noszą na swoich barkach ciężar odpowiedzialności za całą rodzinę i związek rodziców.
Parentyfikacja instrumentalna i emocjonalna mogą występować równocześnie, np. w przypadku rodziny z problemem alkoholowym, w której na barkach dziecka często spoczywa ciężar utrzymania rodziny, opieki nad młodszym rodzeństwem, dbaniem o dom. Dziecko jest także wciągane w konflikty między rodzicami lub nadmiernie uczestniczy w życiu osobistym rodziców.
Czynniki ryzyka wystąpienia parentyfikacji w rodzinie
- Chroniczna choroba rodzica (fizyczna lub psychiczna);
- Rodzic uzależniony od substancji psychoaktywnych;
- Rozwód rodziców;
- Migracja rodziny do innego kraju (w szczególności jeśli w tym kraju używa się języka, którego rodzice nie znają, ale zna je dziecko);
- Śmierć jednego z rodziców;
- Skoncentrowanie rodziców na karierze.
Skutki parentyfikacji
Konieczność pełnienia roli rodzica w stosunku do własnych rodziców i rodzeństwa wyczerpuje zasoby dziecka i sprawia, że nie jest ono w stanie funkcjonować i rozwijać się jak jego rówieśnicy. Takie dziecko zaspokaja potrzeby emocjonalne i fizyczne członków rodziny, ale nie otrzymuje takiego samego poziomu wsparcia, przez co jego potrzeby są stale niezaspokojone.
Niesie to za sobą wiele negatywnych konsekwencji w życiu dorosłym, takich jak:
- zwiększone ryzyko zachorowania na choroby psychosomatyczne (astma, problemy skórne, dolegliwości bólowe i choroby psychiczne: depresja, zaburzenia lękowe);
- trudności w odseparowaniu się od rodziny, rozpoczęciu samodzielnego życia, znalezieniu partnera i założeniu rodziny;
- poczucie osamotnienia spowodowane problemami w relacjach z innymi ludźmi (skutek braku prawidłowych relacji z rówieśnikami w dzieciństwie);
- zaburzenia emocjonalne, nieumiejętność rozpoznawania własnych stanów emocjonalnych, nieradzenie sobie z przykrymi uczuciami;
- stale utrzymujące się poczucie winy, perfekcjonizm, nieumiejętność odczuwania przyjemności, nadmierna odpowiedzialność;
- parentyfikacja własnych dzieci w przyszłości.
Jak zapobiegać parentyfikacji?
Źródłem parentyfikacji są często problemy rodziców. Kiedy rodzic zmaga się z problemami, zależne od niego dziecko będzie dbać przede wszystkim o zaspokojenie potrzeb rodzica.
Ważne jest, aby rodzic będący w trudnej sytuacji życiowej poszukał pomocy i wsparcia, ale u innych osób dorosłych.
Zapewnienie dziecku odpowiednich warunków do rozwoju i szczęśliwego dzieciństwa jest możliwe w momencie, gdy rodzice sami zadbają o zaspokojenie swoich potrzeb i nie będą obarczać tym zadaniem własnych dzieci.
Przeczytaj również:
Jak rozmawiać z dziećmi o wojnie?
Źródła:
- Byng-Hall J., The significance of children fulfilling parental roles: implications for family therapy, Journal of Family Therapy, 2008, s. 147-162.
- Schier K., Dorosłe dzieci. Psychologiczna problematyka odwrócenia ról w rodzinie, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2014.
- Żarczyńska-Hyla J., Zdaniuk B., Piechnik-Borusowska J., Karcz-Taranowicz E., Uwarunkowania parentyfikacji doświadczanej w dzieciństwie i okresie dorastania z perspektywy młodych dorosłych, Rocznik Andragogiczny, 2016, s. 199-215.
