Tężec – przyczyny, objawy, leczenie

Laseczka tężca jest bakterią bezwzględnie beztlenową. Bytuje ona w przewodzie pokarmowym zwierząt, w tym zwierząt hodowlanych, takich jak konie czy bydło. Wraz z ich odchodami bakterie, a także wytwarzane przez nie przetrwalniki dostają się do środowiska i gleby. Przetrwalniki Clostridium tetani są oporne na czynniki środowiskowe, takie jak mróz, zmienna wilgotność czy wysoka temperatura, wykazują także oporność na działanie środków dezynfekcyjnych. Mogą one przetrwać w glebie przez wiele lat, a po dostaniu się do rany być przyczyną rozwoju zakażenia [1-2].

Tężec – co to za choroba? 

Tężec jest chorobą układu nerwowego. Choć sama bakteria namnaża się w zainfekowanej ranie i nie rozprzestrzenia się po organizmie człowieka, na struktury układu nerwowego oddziałuje wytwarzana przez nią neurotoksyna – tetanospazmina. Substancja ta uniemożliwia prawidłowe działanie neuronów hamujących w rdzeniu kręgowym i pniu mózgu poprzez nieodwracalne blokowanie wydzielania neuroprzekaźników odpowiadających za zmniejszanie napięcia mięśni szkieletowych. Wynikiem jest zwiększone napięcie mięśni szkieletowych oraz ich niekontrolowane, silne skurcze. Do innych konsekwencji działania toksyny bakteryjnej należą zaburzenia ze strony autonomicznego układu nerwowego, takie jak niestabilność ciśnienia tętniczego, zaburzenia rytmu serca, wahania temperatury ciała [1-2]. 

Tężec – jak dochodzi do zakażenia? 

Miejscem bytowania laseczek tężca jest przewód pokarmowy zwierząt, w tym domowych i hodowlanych, takich jak konie czy bydło. Wraz z odchodami zwierząt, niekiedy stosowanymi jako nawóz, bakterie oraz ich przetrwalniki trafiają do gleby. Do zakażenia dochodzi w wyniku zabrudzenia zranionej skóry ziemią, czy zranienia zanieczyszczonymi narzędziami. 

Do czynników ryzyka zakażenia należą: 

• brak aktualnego szczepienia – szczepienie obejmuje schemat podstawowy oraz szczepienia przypominające co 10 lat u osób dorosłych; 
• zranienie w czasie pracy w ogrodzie ziemią nawożoną nawozami naturalnymi lub ze zwierzętami gospodarskimi;
• zanieczyszczenie rany odpadkami rzeźniczymi; 
• rany głębokie, miażdżone, rozległe, silnie zabrudzone lub zawierające ciało obce; 
• rany zakażone bakteriami tlenowymi – zużywają one tlen i stwarzają korzystne środowisko do rozwoju beztlenowych laseczek tężca; 
• rany w obszarach słabo ukrwionych, długo nieopatrywane i nieoczyszczone (powyżej 24 godzin) [1-2]. 

Okres wylęgania zakażenia wynosi zwykle od 2 do 21 dni, średnio zaś około tygodnia. W szczególnych przypadkach zakażenie może rozwijać się nawet kilka miesięcy. Na czas wylęgania choroby wpływają czynniki takie jak typ rany, jej wielkość, ilość materiału zakaźnego jakim została zanieczyszczona oraz warunki panujące w ranie [1]. 

Tężec – objawy i postaci kliniczne choroby 

Przed rozwinięciem się pełnoobjawowej postaci choroby u chorego występować mogą objawy zwiastunowe. Należą do nich: 

• pogorszenie ogólnego samopoczucia, 
• bóle głowy, 
• nerwowość i niepokój, 
• wzmożona potliwość, 
• zaburzenia snu, 
• ból, uczucie mrowienia i drętwienia okolicy rany, 
• zwiększone napięcie mięśniowe [1-2].

Kolejnym etapem jest rozwój jednej z postaci tężca. 

Postać uogólniona 

Postać ta występuje najczęściej. Składają się na nią objawy dotyczące mięśni, a w zasadzie ich nadmiernego pobudzenia oraz objawy zaburzenia funkcji autonomicznego układu nerwowego. 

Pośród objawów mięśniowych obserwuje się zwiększone napięcie mięśniowe oraz niekontrolowane skurcze mięśni. U chorych często początkowo występują trudności w spożywaniu pokarmów i zaburzenia żucia. Następnie dochodzi do rozwoju szczękościsku, a mięśnie okolicy ust ulegają przymusowemu skurczowi, powodując grymas nazywany „uśmiechem sardonicznym”. Pojawiają się również nagłe, silne i bolesne, mimowolne i niemożliwe do kontrolowania skurcze mięśni tułowia, kończyn, grzbietu, przy czym te ostatnie mogą powodować przymusowe wygięcie ciała w łuk z przygięciem kończyn górnych i przeprostowaniem dolnych, znane pod nazwą opistotonus.

Skurcze mięśni mogą być wyzwalane przez zewnętrzne bodźce, takie jak nagły hałas, błysk światła czy dotyk ciała. U chorych mogą również występować zaburzenia oddychania [1-2]. 

Symptomy opisane powyżej zazwyczaj osiągają maksymalne nasilenie w pierwszych dwóch tygodniach choroby. Objawy wynikające z zaburzenia funkcji autonomicznego układu nerwowego rozwijają się zwykle w kilka dni od początku choroby. Należą do nich wahania ciśnienia tętniczego oraz częstości akcji serca, arytmie, zaburzenia termoregulacji – hipertermia, zaburzenia trzymania moczu, rozszerzenie źrenic i inne. 

Postać miejscowa 

Objawia się zwiększonym napięciem i sztywnieniem mięśni w okolicy zainfekowanej rany. Może stanowić objaw zwiastunowy poprzedzający rozwinięcie postaci uogólnionej lub ustępować samoistnie, co ma miejsce u chorych częściowo uodpornionych na tę chorobę. 

Tężec mózgowy  

Może wystąpić w sytuacji zakażenia rany zlokalizowanej w obrębie skóry głowy. Jest to postać rzadka. Zajęte są w niej mięśnie unerwiane przez nerwy czaszkowe, a objawem nietypowym dla innych postaci tężca jest osłabienie zajętych mięśni, wynikające ze specyfiki uszkodzenia drogi ruchowej w ośrodkowym układzie nerwowym w tej postaci. 

Tężec noworodkowy  

Jest bardzo ciężką, uogólnioną postacią tężca, z ciężkimi objawami takimi jak między innymi opistotonus. Występuje w przypadku zakażenia u dzieci matek niezaszczepionych i nieuodpornionych na chorobę. Przypadki zwykle odnotowuje się w krajach rozwijających się. 

Tężec – rozpoznanie i leczenie 

Rozpoznanie kliniczne stawia się na podstawie objawów klinicznych i wywiadu wskazującego na czynniki ryzyka zakażenia. Konieczne jest również różnicowanie z innymi jednostkami chorobowymi dającymi podobne objawy. W praktyce nie stosuje się badań mikrobiologicznych czy serologicznych. 

Większość chorych na tężec, u których choroba przebiega w sposób umiarkowany lub ciężki, wymaga leczenia na Oddziałach Intensywnej Opieki Medycznej. 

Priorytetem jest ustabilizowanie stanu chorego, na co składa się zapewnienie drożności dróg oddechowych poprzez intubację i zapewnienie oddechu zastępczego, jeśli to konieczne, sedacja chorego, podaż leków mających na celu zmniejszenie napięcia mięśni oraz zapewnienie możliwej izolacji od czynników wyzwalających skurcze mięśni – światła, hałasu i innych gwałtownych bodźców.  

Chorzy wymagają też odpowiedniego odżywiania, często dojelitowego. W celu stabilizacji nadreaktywnego autonomicznego układu nerwowego stosuje się leki, płynoterapię, a niekiedy metody inwazyjne, na przykład stymulację serca. 

Ranę stanowiącą wrota zakażenia należy oczyścić chirurgicznie i usunąć z niej martwicze tkanki. Ponadto choremu podaje się antybiotyk dożylny, najczęściej metronidazol – działania te mają na celu eliminację bakterii z ogniska, w którym się rozwijają. Aby ograniczyć działanie tetanospazminy podaje się ludzką anatoksynę tężcową – wiąże ona krążącą w organizmie toksynę, zanim ta zwiąże się z receptorami [1]. 

Tężec – rokowanie 

Rokowanie zależy od postaci choroby. W tężcu miejscowym lub w przypadku przebiegu lekkiego, rokowanie jest dobre. W przypadkach o ciężkim przebiegu złe, a w postaci noworodkowej bardzo złe. Śmiertelność waha się od 6 do 60%, a w przypadku noworodków nawet do 90% [1]. 

Szczepionka na tężec i profilaktyka poekspozycyjna 

Przechorowanie tężca nie powoduje rozwoju odporności na infekcję. W profilaktyce kluczową rolę odgrywa szczepienie na tężec. Szczepienie podstawowe składa się z trzech dawek szczepionki podawanych podskórnie w schemacie 0-1 miesiąc-6 miesięcy. Dawki przypominające podaje się co 10 lat [3]. 

W przypadku zranienia wdrażane jest postępowanie poekspozycyjne. Składają się na nie metody nieswoiste, a pośród nich oczyszczenie rany wodą z mydłem, a także oczyszczenie chirurgiczne w przypadku konieczności [1-2]. Postępowanie swoiste zależy zarówno od oceny ryzyka zakażenia, jak i od statusu szczepienia przeciwtężcowego u zranionej osoby. 

W przypadku ran o niskim ryzyku wystąpienia zakażenia laseczką tężca: 

• u osób nieszczepionych, z niepełnym szczepieniem lub o nieznanym statusie szczepień podaje się pierwszą dawkę szczepienia i kontynuuje podstawowy schemat szczepienia przeciwtężcowego; 
• u osób po podstawowym schemacie szczepień przeciw tężcowi, u których od ostatniej dawki szczepienia minęło pięć lub więcej lat podaje się pojedynczą dawkę przypominającą; 
• u osób po podstawowym schemacie szczepień przeciw tężcowi, u których od ostatniej dawki szczepienia minęło mniej niż pięć lat nie podaje się dawki przypominającej. 

W przypadku ran o wysokim ryzyku wystąpienia zakażenia laseczką tężca: 

• u osób nieszczepionych, z niepełnym szczepieniem lub o nieznanym statusie szczepień podaje się anatoksynę przeciwtężcową i podstawowy schemat szczepienia przeciwtężcowego; 
• u osób po podstawowym schemacie szczepień przeciw tężcowi, u których od ostatniej dawki szczepienia minęło ponad 10 lat podaje się anatoksynę przeciwtężcową oraz dawkę przypominającą szczepionki; 
• u osób po podstawowym schemacie szczepień przeciw tężcowi, u których od ostatniej dawki szczepienia minęło między 5 a 10 lat podaje się dawkę przypominającą szczepionki; 
• u osób po podstawowym schemacie szczepień przeciw tężcowi, u których od ostatniej dawki szczepienia minęło mniej niż 5 lat dawkę przypominającą podaje się w przypadkach o szczególnie wysokim ryzyku zakażenia [2].

Przeczytaj również:
Zakażenia ran – jak im zapobiegać?