Urlop wychowawczy – ile trwa i na czym polega? Czy można na nim pracować?

Urlop wychowawczy – na czym polega i kto może z niego skorzystać? 

Urlop wychowawczy to czas, z którego mogą skorzystać osoby posiadające dzieci. Przysługuje tylko pracownikom zatrudnionym na podstawie umowy o pracę. Jedynym warunkiem do ubiegania się o ten przywilej jest co najmniej półroczny staż pracy, który obejmuje całkowity staż na umowie o pracę (nawet u poprzednich pracodawców). Osobom bezrobotnym, ubezpieczonym w KRUS oraz zatrudnionym na innych warunkach, np. umowa zlecenie czy umowa o dzieło, taki rodzaj urlopu nie przysługuje.

Z urlopu wychowawczego mogą korzystać oboje rodziców lub jedno z nich. Jest to dodatkowy wymiar czasu dla opiekunów, którzy chcą zostać dłużej ze swoim dzieckiem w domu bądź nie mają innej alternatywy, aby zapewnić mu opiekę. Przysługuje on nie tylko rodzicom dziecka, ale także opiekunom prawnym. 

Pracodawca ma obowiązek zgodzić się na udzielenie urlopu wychowawczego (pod karą grzywny). 

Aby rozpocząć urlop, należy złożyć pisemny wniosek (podpisany własnoręcznie lub za pomocą podpisu elektronicznego). 

Powinien on zawierać: 

• imię i nazwisko pracownika oraz imię i nazwisko dziecka, które jest objęte opieką; 
• datę rozpoczęcia i zakończenia urlopu; 
• informację o ilości urlopu wychowawczego i ilości części, jakie już zostały wykorzystane, 
• pisemne oświadczenie drugiego z rodziców (opiekunów) informujące o jego udziale w wykorzystaniu z urlopu (brak czy jednoczesny udział). 

Pamiętaj! Wniosek należy złożyć nie później niż na 21 dni przed planowanym momentem rozpoczęcia urlopu. 

Jeśli wniosek zostanie złożony później, pracodawca może go udzielić w terminie wnioskowanym przez pracownika lub przesunąć ten termin, najpóźniej do 21 dni od dnia złożenia wniosku.  

Pracodawca nie ma możliwości odmowy udzielenia urlopu wychowawczego. 

Jeśli kobieta decyduje się na bezpłatny urlop wychowawczy zaraz po urlopie rodzicielskim, ma także możliwość wzięcia pomiędzy nimi zaległego płatnego urlopu wypoczynkowego. Dodatkowo poza urlopem wychowawczym jednemu z rodziców przysługują 2 dni urlopu na opiekę nad dzieckiem. Jest on płatny i nie musi wiązać się z chorobą dziecka. 

Wniosek o urlop wychowawczy można wycofać. Ważne, aby zrobić to nie później niż na 7 dni przed rozpoczęciem urlopu. Należy złożyć pisemny wniosek o wycofanie wcześniejszego podania.  

Pracownik ma również prawo w każdej chwili przerwać urlop, jednak pracodawca musi wyrazić na to zgodę. Jeśli pracodawca nie zgadza się na wcześniejszy powrót pracownika do pracy, najpóźniej na 30 dni przed datą planowanego powrotu do pracy należy złożyć u pracodawcy pisemne oświadczenie o zamiarze wcześniejszej rezygnacji z urlopu wychowawczego, a pracodawca nie ma prawa odmówić powrotu. 

Po złożeniu wniosku pracodawca nie może wypowiedzieć umowy o pracę aż do dnia zakończenia urlopu. Wyjątek stanowią: 

• ogłoszenie upadłości przez firmę lub jej likwidacja, 
• zwolnienia grupowe przewidziane przez pracodawcę, 
• naruszenie przez pracownika Kodeksu Pracy. 

Jeśli umowa z pracodawcą jest zawarta na czas określony, to pracownikowi również przysługuje prawo do tego urlopu, jednak wyłącznie do dnia, do którego jest ona zawarta. Nie ulega ona automatycznie przedłużeniu do końca trwania urlopu. 

Długość urlopu wychowawczego 

Według Kodeksu Pracy maksymalny czas trwania urlopu wychowawczego wynosi 3 lata (36 miesięcy). Rodzice nie są zobligowani do wykorzystania go w całym wymiarze. Co istotne, drugiemu z rodziców przysługuje minimum miesiąc urlopu. Oznacza to, że jeden z rodziców może wykorzystać maksymalnie 35 miesięcy urlopu. Jeśli drugi z rodziców nie wykorzysta przysługującego mu wolnego miesiąca, nie może się go zrzec i czas ten przepada. 

Jeden z rodziców może w całości wykorzystać urlop jedynie, gdy jeden z rodziców nie żyje lub jest pozbawiony władzy rodzicielskiej (również w przypadku, gdy jest ona ograniczona lub zawieszona). 

Warto zwrócić uwagę na fakt, że podział okresu na opiekę nad dzieckiem może być dowolny. Gdy rodzice chcą wziąć ten urlop jednocześnie, miesiące liczy się podwójnie i wówczas taki urlop wychowawczy trwa 18 miesięcy. 

W przypadku opieki nad dzieckiem niepełnosprawnym urlop wychowawczy może zostać przedłużony o kolejne 36 miesięcy. 

Ważne! Urlop wychowawczy nie musi być wykorzystany w całości. Nie trzeba go również rozpoczynać od razu po zakończeniu urlopu rodzicielskiego. Można go wykorzystać do końca roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6 lat.  

Jeśli opieka dotyczy dziecka niepełnosprawnego, można go wydłużyć do uzyskania przez nie pełnoletności (w ramach dodatkowego urlopu wychowawczego). Można go podzielić na części – maksymalnie 5, których nie trzeba brać bezpośrednio po sobie, jednak minimalna długość jednej części to 8 tygodni. 

Urlop wychowawczy – co z wynagrodzeniem i czasem liczonym do emerytury? 

Urlop wychowawczy jest nieodpłatny – zarówno pracodawca nie płaci w tym czasie wynagrodzenia, jak i ZUS nie wypłaca zasiłku.  

Jedyną możliwością wsparcia finansowego w tym czasie jest dodatek do zasiłku rodzinnego.  

Aby otrzymać taki zasiłek, bierze się pod uwagę kryterium dochodowe, które w 2021 roku wynosi 674 zł w przeliczeniu na członka rodziny, a w przypadku posiadania niepełnosprawnego dziecka 764 zł. 

Gdy korzystamy z zasiłku rodzinnego i jednocześnie z urlopu wychowawczego, można się ubiegać o dodatek z tego tytułu. W okresie rozliczeniowym od 1 listopada 2021 roku do 31 października 2022 roku wynosi on 400 zł. Jest to kwota wypłacana co miesiąc. Dodatek ten można pobierać: 

• w przypadku jednego dziecka – nie dłużej niż przez 24 miesiące kalendarzowe; 
• jeśli rodzice opiekują się więcej niż jednym dzieckiem urodzonym podczas jednego porodu – nie dłużej niż przez 36 miesięcy kalendarzowych; 
• nie dłużej niż przez 72 miesiące kalendarzowe, jeśli rodzice opiekują się dzieckiem niepełnosprawnym. 

Zasiłek ten przysługuje, jeśli: 

• rodzic pracował minimum 6 miesięcy na podstawie umowy o pracę przed urlopem (okres zsumowany u wszystkich pracodawców); 
• rodzic nie pobiera innych świadczeń (np. zasiłku macierzyńskiego, świadczenia rodzicielskiego); 
• rodzic nie wykonuje pracy zarobkowej; 
• dziecko nie uczęszcza do żłobka, klubu malucha lub przedszkola itp. 

Wniosek o przyznanie dodatku wychowawczego (wniosek SR-1) należy złożyć w urzędzie gminy lub miasta (odpowiedni dla miejsca zamieszkania) wraz z następującymi dokumentami: 

• zaświadczenie potwierdzające udzielenie urlopu wychowawczego wystawione przez pracodawcę (z określonym czasem jego trwania); 
• zaświadczenie o 6-miesięcznym okresie zatrudnienia na umowę o pracę (bezpośrednio przed urlopem wychowawczym); 
• zaświadczenie z ZUS-u z informacją o zgłoszeniu do ubezpieczeń społecznych. 

Czas, w którym rodzic przebywa na urlopie wychowawczym; jest okresem składkowym i liczy się do stażu pracy. W trakcie urlopu z budżetu państwa finansowane są składki na ubezpieczenie emerytalno-rentowne oraz zdrowotne. 

Po powrocie z urlopu wychowawczego, tak jak w przypadku urlopu rodzicielskiego, pracodawca ma obowiązek przyjąć pracownika na równorzędne stanowisko jak dotychczasowe oraz z tym samym wynagrodzeniem. Prawo nie chroni takiego pracownika przed zwolnieniem. 

Czy podczas urlopu wychowawczego można pracować? 

W przeciwieństwie do urlopu macierzyńskiego w trakcie urlopu wychowawczego istnieją dwie możliwości połączenia prawa do urlopu z pracą: 

• Pierwsza to wnioskowanie o obniżenie ilości godzin pracy, która nie może być większa niż połowa pełnego etatu. Pracodawca nie może wydać decyzji odmownej. Wraz z obniżeniem czasu pracy nastąpi proporcjonalne obniżenie pensji. 

Do wniosku powinien być dołączony: 

• • skrócony odpis aktu urodzenia (bądź kopia) dziecka lub dzieci; 
  • oświadczenie informujące o okresie korzystania z prawa do obniżonego wymiaru czasu pracy (w którym można korzystać z urlopu wychowawczego). 

Również przy tym rozwiązaniu pracodawca nie może zwolnić pracownika do momentu, aż powróci on do regularnej pracy, jednak maksymalnie przez 12 miesięcy. 

• Druga to wykonywanie pracy dodatkowej na podstawie np. umowy zlecenia lub umowy o dzieło u pracodawcy, u którego rodzic jest zatrudniony lub u innego. Podczas urlopu wychowawczego można także prowadzić działalność gospodarczą. Co istotne, nie ma obowiązku informowania pracodawcy o podjęciu dodatkowej pracy w trakcie urlopu wychowawczego. Nie ma również limitu wynagrodzenia, jaki rodzic może otrzymywać. Ważne jedynie, aby wykonywana praca umożliwiała rodzicowi osobistą opiekę nad dzieckiem, co stanowi kryterium przydzielenia tego typu urlopu. 

W trakcie urlopu wychowawczego rodzic nie może pojechać np. na wakacje, zostawiając dziecko pod opieką innej osoby. Podczas urlopu dziecko może uczęszczać np. do żłobka, a rodzic może podjąć lub kontynuować naukę. 

Jeśli pracodawca stwierdzi, że pracownik nie sprawuje opieki nad dzieckiem, może cofnąć udzielony urlop i wezwać go do pracy. Może to zrobić nie później niż w ciągu 30 dni od dnia, kiedy pozyskał tę informację, ale nie wcześniej niż po 3 dniach od wezwania. 

Co, jeśli kobieta zajdzie w kolejną ciążę w trakcie urlopu wychowawczego? 

Jeśli kobieta w trakcie korzystania z urlopu wychowawczego zajdzie w ciążę, ma dwie możliwości – pójść na zwolnienie lekarskie lub pozostać na urlopie wychowawczym. 

W przypadku korzystania ze zwolnienia lekarskiego kobieta będzie otrzymywać zasiłek chorobowy z tytułu ciąży (stanowi on 100% wynagrodzenia otrzymywanego przed pierwszym porodem) oraz przysługuje jej urlop macierzyński i rodzicielski, a po ich wykorzystaniu ma prawo do kolejnego urlopu wychowawczego. Za czas „powrotu” do pracy oraz urlopu macierzyńskiego i rodzicielskiego naliczany jest także urlop wypoczynkowy.

Aby pójść na zwolnienie lekarskie, kobieta musi przerwać urlop wychowawczy i wrócić choćby na jeden dzień do pracy, a następnie przekazać pracodawcy zwolnienie lekarskie wystawione przez lekarza. Przed powrotem warto poinformować pracodawcę, że kobieta jest w ciąży. Istotne, by takie zwolnienie przekazać pracodawcy w ciągu 7 dni od daty wystawienia. 

Jeśli ta procedura nie zostanie zachowana i kobieta pozostanie na urlopie wychowawczym, po urodzeniu kolejnego dziecka nie będzie jej przysługiwał urlop macierzyński, a jedynie zasiłek macierzyński. 

Różnice między urlopem macierzyńskim, rodzicielskim i wychowawczym

Polskie prawo pracy daje rodzicom różne możliwości sprawowania opieki nad dzieckiem. Poza obowiązkowym urlopem macierzyńskim przysługującym kobiecie, urlopem rodzicielskim czy tacierzyńskim rodzice mają możliwość skorzystania z urlopu wychowawczego. Jest on nieodpłatny, ale daje też możliwość przedłużenia tego wyjątkowego czasu opieki nad dzieckiem.

Przeczytaj również:
Urlop macierzyński – kiedy przysługuje i jak długo trwa?
Urlop tacierzyński – ile trwa i komu przysługuje?