Czym są choroby prionowe?

Choroby prionowe zwane również pasażowalnymi gąbczastymi encefalopatiami są grupą bardzo rzadkich chorób neurodegeneracyjnych dotykających ludzi i zwierząt. Choroby te mogą być nabyte, genetyczne lub występować sporadycznie i są związane z akumulacją niepoprawnie sfałdowanych białek. 

Czynnikiem chorobotwórczym w chorobach wywoływanych przez priony są niepoprawnie sfałdowane białka prionowe (PrP), występujące głównie w komórkach tkanki nerwowej. Słowo „prion” pochodzi od angielskiego proteinaceous infectious particle, co można przetłumaczyć jako białkowe cząsteczki zakaźne. Błędnie sfałdowane białko prionowe powoduje nieprawidłowe fałdowanie kolejnego białka prionowego. Białka o niepoprawnej budowie są odporne na działanie enzymów rozkładających, zwanych proteinazami, co skutkuje akumulacją białek w mózgu. Wykładnicze tempo powstawania błędnych białek tłumaczy bardzo szybki postęp chorób prionowych. Występują one z częstotliwością jednej osoby na milion. Jeśli chodzi o leczenie chorób prionowych, są one nieuleczalne.  

Przeczytaj więcej:
Czym są priony?

Przykłady chorób prionowych u ludzi 

Do odkrytych do tej pory chorób prionowych należą: 

• choroba Creutzfeldta-Jacoba (CJD), 
• śmiertelna bezsenność rodzinna (IFF), 
• choroba Kuru, 
• zespół Gerstmanna-Sträusslera-Scheinkera (GSS), 
• prionopatia o różnym stopniu wrażliwości na proteinazy (VPSPr). 

Choroba Creutzfeldta-Jacoba 

Jest to najczęściej występująca choroba prionowa stanowiąca ponad 80% wszystkich chorób prionowych. Została odkryta najwcześniej spośród tej grupy chorób (w 1920 roku).  

Wyróżniamy 4 podtypy CJD:  

• Sporadyczną – najczęstsza forma CJD; występuje na całym świecie; symptomy manifestują się najczęściej w okolicach 60 roku życia. 
• Jatrogenną – jest następstwem zakażenia tkanki mózgowej, co ma miejsce najczęściej w wyniku procedury medycznej. 
• Rodzinną – związana z mutacją genu PRNP, przekazywana potomstwu. Objawy występują około 30 roku życia. 
• Wariant choroby Creutzfeldta-Jacoba – wykryta w Anglii w 1996 roku; związana najprawdopodobniej ze spożyciem mięsa krowiego chorującego na gąbczastą encefalopatię bydła (znana jaka „choroba wściekłych krów”). 

Choroba Creutzfelda-Jacoba jest nieuleczalną, śmiertelną chorobą degeneracyjną. Symptomy mogą przypominać przebiegiem chorobę Alzheimera. Do objawów należą: 

• zmiany osobowości, 
• niepokój, 
• zaniki pamięci, 
• bezsenność, 
• trudności w mówieniu i połykaniu, 
• nagłe, gwałtowne ruchy, 
• demencja. 

Wraz z postępem choroby objawy neurologiczne pogarszają się, prowadząc do śpiączki. Śmierć następuje najczęściej po roku i jest spowodowana upośledzeniem układu krwionośnego, oddechowego lub infekcji. 

Śmiertelna bezsenność rodzinna 

Śmiertelna bezsenność rodzina jest niezwykle rzadką, dziedziczną chorobą prionową. U podłoża choroby leży mutacja w genie PRNP, który jest przekazywany w sposób autosomalnie dominujący, zatem osoba chora ma 50% szans na przekazanie genu swojemu potomstwu. Sporadyczna, czyli nie-genetyczna postać choroby została opisana tylko u 24 osób. IFF dotyka głównie wzgórze, część mózgu odpowiadającą za kontrolę rytmu dobowego oraz przekazywanie informacji z różnych części mózgu. Objawami FFI są: 

• bezsenność – występuje nagle i stale się pogarsza w przeciągu miesięcy, 
• demencja – czasami poprzedzająca bezsenność, 
• pogorszenie sprawności fizycznej i mentalnej z powodu braku snu, 
• niekontrolowane skurcze mięśni i drżenia, 
• zanik apetytu i utrata wagi. 

FFI dotyka osób w wieku od 32 do 62 lat. Obecnie jest chorobą nieuleczalną ze średnią przeżycia od 12 do 18 miesięcy, prowadzone są jednak badania z wykorzystaniem immunoterapii, które dają nadzieję na spowolnienie przebiegu choroby lub nawet wyleczenie. 

Choroba Kuru 

Prionowa choroba Kuru została opisana po raz pierwszy w latach 50. XX wieku na podstawie epidemii, która dotknęła plemię Fore zamieszkujące Papuę-Nową Gwineę. Jej wystąpienie spowodowane było rytuałem kanibalizmu w plemieniu – członkowie rodziny spożywali ciała swoich zmarłych krewnych. Choroba dotykała głównie kobiet i dzieci, którym do spożycia przypadały mózgi – źródło chorobotwórczych prionów. Głównym objawem choroby Kuru jest ataksja, czyli zaburzenia koordynacji ruchowej ciała. Chwiejność emocjonalna przejawiająca się jako euforia i niestosowny śmiech przyczyniła się do nadania chorobie przydomka „śmiejąca się śmierć”. Po zaprzestaniu praktyk kanibalistycznych zanotowano jedynie kilka przypadków choroby od lat 60. Kuru jest chorobą nieuleczalną. Zgon następuje w ciągu dwóch lat. 

Zespół Gerstmanna-Sträusslera-Scheinkera 

Zespół Gerstmanna-Sträusslera-Scheinkera jest prionową chorobą genetyczną, przekazywaną potomstwu w sposób autosomalnie dominujący. Cechuje się postępująca degeneracją móżdżku, części mózgu odpowiedzialnej za koordynację, utrzymanie równowagi i napięcie mięśniowe. Głównymi objawami GSS są: 

• postępująca ataksja, 
• demencja i spowolnienie procesów myślowych, 
• bełkotliwa mowa, 
• wzmożone napięcie mięśniowe, 
• problemy z połykaniem. 

Symptomy pojawiają się pomiędzy 35 a 50 rokiem życia. Leczenie opiera się na kontrolowaniu poszczególnych symptomów – nie ma lekarstwa na samą chorobę. Osoby cierpiące na GSS przeżywają średnio 5 lat.  

Prionopatia o różnym stopniu wrażliwości na proteinazę 

Prionopatia o różnym stopniu wrażliwości na proteinazę została odkryta w 2008 roku i należy do najpóźniej odkrytych chorób prionowych. Choroba manifestuje się symptomami psychiatrycznymi, problemami z mową oraz upośledzeniem funkcji poznawczych. Objawy pojawiają się między 50 a 70 rokiem życia ze średnią przeżycia wahającą się od roku do 6 lat. 

Źródła: 

• Notari, S., Appleby, B. S., & Gambetti, P. (2018). Variably protease-sensitive prionopathy. Handbook of Clinical Neurology, 175–190. 
• Baldwin, K. J., & Correll, C. M. (2019). Prion Disease. Seminars in Neurology, 39(04), 428–439. 
• Panegyres, P., & Burchell, J. T. (2016), Prion diseases: immunotargets and therapy. ImmunoTargets and Therapy, 57.
• Fatal familial insomnia, [dostęp: 24 listopada 2019], https://rarediseases.info.nih.gov/diseases/6429/fatal-familial-insomnia.