Metody leczenia onkologicznego

Chirurgia 

Wycięcie nowotworu to tzw. lokalna metoda leczenia. Leczenie nowotworu może polegać tylko na chirurgicznym wycięciu bądź łączyć kilka metod, w tym chirurgię. Sama chirurgia wystarcza do leczenia łagodnych nowotworów, np. tłuszczaków, gruczolakowłókniaków (w piersi) czy mięśniaków. Zdarza się również, że nowotwory złośliwe są leczone jedynie chirurgicznie – taka sytuacja występuje w niektórych wcześnie wykrytych rakach piersi, czerniakach czy rakach skóry.  

Leczenie chirurgiczne często stanowi pierwszą fazę leczenia choroby nowotworowej. Na podstawie badania histopatologicznego nowotworu podejmuje się decyzję o włączeniu bądź nie kolejnych linii leczenia. Obecnie zauważa się trend polegający na minimalizacji ingerencji chirurgicznej. Po pierwsze, zamiast dużych otwartych operacji coraz częściej stosuje się metody minimalnie inwazyjne, np. laparoskopię. Polega ona na wycięciu kilku niewielkich otworów w powłokach brzucha, przez które wkładane są rurki i za ich pomocą przeprowadza się wycięcie nowotworu. Zapewnia to mniej powikłań pooperacyjnych, szybszą regenerację i mniejsze dolegliwości bólowe.  

Niegdyś standardem było usuwanie wszystkich grup węzłów chłonnych połączonych anatomicznie z guzem nowotworowym, co nie dość, że potężnie poszerzało pole operacyjne, to jeszcze powodowało ogrom komplikacji, np. obrzęki limfatyczne.  

Na przykładzie chirurgii piersi operacja metodą Halsteda sprzed ponad 120 lat zakłada usunięcie całego gruczołu, obu mięśni piersiowych i wszystkich węzłów pachowych. Dzisiaj (oczywiście w wybranych przypadkach) można zastosować lokalne wycięcie guza (z zaoszczędzeniem piersi!) oraz jednego węzła chłonnego, nazywanego węzłem wartownikiem. Poddany jest on badaniu histopatologiczemu pod kątem obecności komórek nowotworowych. Jeśli po badaniu węzła istnieją wskazania do poszerzenia operacji, wówczas dokonuje się takiej decyzji. Gdy węzły chłonne są „czyste”, kontynuuje się leczenie za pomocą miejscowej radioterapii. Zatem jak widzimy, mocno ograniczono zakres operacji, co pozytywnie wpłynęło na regenerację i samopoczucie pacjentek. 

Chirurgia ma niestety niewielkie zastosowanie w leczeniu choroby zaawansowanej, czyli wówczas, gdy wystąpią przerzuty. Wycięcie guza pierwotnego, z którego „rozsiały się” przerzuty do innych organów, nie wyleczy choroby, a niektóre badania sugerują, że wręcz może to spowodować wzrost przerzutów. Istnieją wyjątki od tej reguły. Pojedyncze, a czasem nawet kilka przerzutów do płuc czy wątroby można wyciąć.  

Leczenie chirurgiczne ma zastosowanie również w leczeniu paliatywnym, czyli gdy nie spodziewamy się wyleczenia, a staramy się zwiększyć komfort życia chorego. Usuwa się guzy, które powodują duże dolegliwości bólowe poprzez ucisk na różne struktury, zamykają światło jelita i uniemożliwiają pasaż pokarmu bądź uciskają na rdzeń kręgowy. Praca chirurga w leczeniu nowotworów polega również na wyłanianiu stomii i zakładaniu „portów” (podskórne komory z dostępem do dużych naczyń żylnych, podaje się do nich chemioterapeutyki). 

Należy wspomnieć również, że chirurgia ma zastosowanie jedynie w litych nowotworach (w formie guzów) – nie da się „wyciąć” białaczki. 

Chemioterapia 

Chemioterapia, nazywana potocznie chemią, to farmakologiczna metoda walki z nowotworami złośliwymi. Może być stosowana jako jedyny sposób leczenia (np. w nowotworach krwi – białaczkach), jednak najczęściej jest elementem terapii wraz z radioterapią lub/i chirurgią. 

Pacjent onkologiczny może być leczony za pomocą chemioterapii z intencją całkowitego wyleczenia bądź przedłużenia życia i uśmierzenia dolegliwości spowodowanych nowotworem. 

Istnieje wiele mechanizmów, w jakich działają leki nazywane chemioterapeutykami. Większość upośledza zdolność komórek nowotworowych do namnażania się poprzez niszczenie ich kodu genetycznego i blokowanie dalszej syntezy DNA. Oznacza to więc, że najbardziej wrażliwe na chemioterapię są nowotwory szybko i intensywnie dzielące się.  

Chemioterapia zalicza się do leczenia systemowego, a więc działaniem leków objęte są wszystkie komórki w organizmie*. Można więc kolokwialnie powiedzieć, że jest bronią obosieczną, z tym, że zdrowe komórki są w stanie się przed nią obronić, a nowotwór często nie. To właśnie działanie chemioterapeutyków wobec zdrowych komórek wykreowało w społeczeństwie ogromny strach przed chemią.  Więcej o nieprzyjemnych powikłaniach chemioterapii można przeczytać w artykule Czym jest i na czym polega chemioterapia. 

Ze względu na niezwykle różnorodny obraz biologiczny nowotworów równie skomplikowane jest ich leczenie. Nawet w obrębie jednego nowotworu istnieje wiele podtypów, które leczone są różnymi lekami w różnych dawkach. Oznacza to, że utopijny sen o „leku na raka” jest praktycznie nie do spełnienia. 

*Istnieją dwie metody miejscowego leczenia chemioterapeutykami, choć nieczęsto stosowane. Jedna z nich to „izolowana perfuzja kończynowa”, gdzie odcina się kończynę od systemowego krążenia krwi i wtłacza przez tętnice chemioterapeutyki. Druga to metoda HYPEC (Hyperthermic IntraPEritoneal Chemotherapy – Dootrzewnowa Chemioterapia Perfuzyjna w Hipertermii). 

Radioterapia 

Radioterapia to leczenie z użyciem promieniowania jonizującego dostarczonego przez wykorzystanie akceleratora liniowego do rozpędzenia cząstek. Radioterapię można podzielić na:  

• teleradioterapię – promieniowanie jest dostarczane do guza z pewnej odległości z zewnątrz,
• brachyterapię – pierwiastek wydzielający promieniowanie dostarczany jest do guza. 

Mechanizm działania jest w zasadzie podobny do leczenia chemioterapeutycznego – promienie przenikają przez tkanki, docierają do guza i niszczą DNA. Komórki nowotworowe niezdolne do odbudowania zniszczonej nici umierają, a ich resztki są utylizowane przez komórki odpornościowe pacjenta. Niestety zdrowe tkanki w jakimś stopniu również cierpią, stąd do dalekich powikłań terapii należą nowotwory. Więcej informacji o powikłaniach i samej terapii znajduje się w artykule Czym jest i na czym polega radioterapia. 

Radioterapia jest najczęściej stosowana w połączeniu z innymi metodami leczenia onkologicznego. Rutynowo wręcz stosuje się ją jako kontynuację leczenia chirurgicznego, tak jak np. ma to miejsce w raku piersi. W tym przypadku następuje lokalne wycięcie guza z marginesem zdrowych tkanek, a następnie radioterapia w miejscu, gdzie wcześniej znajdował się nowotwór.  

 Inne zastosowanie to tzw. leczenie neoadjuwantowe – radioterapia poprzedzająca wycięcie guza. W niektórych lokalizacjach wycięcie guza z marginesem zdrowych tkanek może spowodować duże ograniczenie komfortu życia. Taka sytuacja ma miejsce np. w raku odbytnicy. Jeśli guz jest duży, a jego naciek jest obecny blisko odbytu, operacja musi objąć również wycięcie i zaszycie odbytu na ślepo. Radioterapia może zmniejszyć guza, a tym samym zminimalizować zakres operacji. 

Również medycyna paliatywna korzysta z leczenia promieniowaniem jonizującym. Przerzuty do kości, sprawiające pacjentowi ból, są wskazaniem do ich naświetlenia, krwioplucie natomiast leczy się naświetlaniem klatki piersiowej. 

Radioterapia, to oddzielna specjalizacja lekarska – nie należy jej mylić z radiologią. 

Hormonoterapia 

Terminem tym określa się nie tylko leczenie nowotworów, ale również terapię innych chorób z wykorzystaniem hormonów bądź ich antagonistów (substancji działających odwrotnie do hormonów). Hormony wykorzystuje się do leczenia nowotworów hormonozależnych, czyli raka: 

• piersi,  
• trzonu macicy,  
• szyjki macicy,  
• jajnika, 
• gruczołu krokowego.  

Leczenie to ma sens, gdy na powierzchni nowotworu jest obecna odpowiednia ilość receptorów hormonalnych. Rutynowo w raku piersi badana jest ekspresja receptorów dla estrogenu i progesteronu. Jeśli wynik badania będzie dodatni, stosuje się leki blokujące te receptory lub inhibitory enzymów, które wytwarzają hormony.  

Za hormonoterapię uznaje się również kastrację mężczyzn chorych na raka jądra. Ma to na celu zmniejszenie wytwarzania testosteronu, który powoduje rozrost raka. 

Hormonoterapia praktycznie nie istnieje jako samodzielna metoda leczenia nowotworów – zawsze jest kojarzona z innymi metodami lub jest ich uzupełnieniem.  

Terapia celowana

Chemioterapię nowotworów można porównać do niszczenia fortecy za pomocą machin oblężniczych, katapult i innych narzędzi wielkiego kalibru. Terapią celowaną natomiast byłaby dogłębna analiza planów tej fortecy, a następnie wykorzystanie jej słabego punktu. Bez mutacji nie byłoby nowotworu, więc dlaczego by nie celować leczeniem w te właśnie mutacje? 

25% wszystkich raków sutka określa się jako HER2 pozytywne. Oznacza to, że w nowotworze zaszła mutacja, która spowodowała tworzenie dużej ilości receptorów HER2 i ich ekspozycję na powierzchni komórek. Istnieje cząsteczka (trastuzumab), który specyficznie łączy się z tym receptorem i blokuje jego aktywność. Nazywamy to terapią celowaną. 

Jak każde leczenie, również i to ma swoje działania niepożądane. Receptor HER2 jest prawidłowym białkiem obecnym również w zdrowych tkankach. Trastuzumab będzie więc szkodliwy dla organizmu.  

Immunoterapia 

Immunoterapia to szybko rozwijająca się gałąź onkologii z ogromnymi sukcesami w ostatnich latach. Z punktu widzenia mechanizmu jest to najbardziej naturalna metoda leczenia. Jej cel to spowodowanie, by układ odpornościowy pacjenta sam atakował komórki nowotworowe. A osiąga się to w niejeden sposób. 

Nowotwory, wydzielając cytokiny i interferon, mogą powodować zwiększenie ekspresji receptora PD-1 na powierzchni limfocytów. Białko to jest odpowiedzialne za hamowanie odpowiedzi immunologicznej wobec nowotworu i „wyczerpanie” limfocytów. Jest to jeden z mechanizmów ucieczki nowotworu przed układem odpornościowym. Inhibitory PD-1 i PD-L1 stosowane są ze znakomitym skutkiem od kilku lat i umożliwiają wydłużenie życia pacjentów z bardzo ciężką chorobą nowotworową. 

Jeszcze nowszą metodą jest genowa terapia CAR-T stosowana w leczeniu niektórych białaczek. Jest to jedna z pierwszych genowych terapii na świecie. Polega na pozyskaniu limfocytów pacjenta. Następnie zostają one zainfekowanie wirusami, których DNA powoduje wzrost aktywności przeciwnowotworowej limfocytów. Odbywa się to w laboratorium. Zainfekowane komórki podaje się z powrotem do krwi pacjenta, a one atakują nowotwór. 

Leczenie chorób nowotworowych to jedna z najprężniej rozwijających się dziedzin medycyny. Od kilkudziesięciu lat każdego roku pojawia się informacja o sukcesach w przedłużeniu życia chorujących na raka i inne nowotwory. Należy pamiętać, że wielu zachorowaniom można zapobiec poprzez unikanie czynników ryzyka takich jak palenie tytoniu, picie alkoholu, brak aktywności fizycznej czy nieprawidłowa dieta.