Zakażenia ran – jak im zapobiegać?

Proces gojenia ran 

Gojenie ran może odbywać się na dwa sposoby: przez rychłozrost lub ziarninowanie.  

Rychłozrostem nazywa się gojenie doraźne, będące najkorzystniejszym sposobem gojenia, w którym brzegi rany są do siebie zbliżone, zrastają się i powstaje blizna. W ten sposób goją się zacięcia, skaleczenia, a także rany szyte.  

Ziarninowanie jest określane gojeniem opóźnionym. Dochodzi do niego, gdy brzegi rany są od siebie oddalone i rana nie może ulec zamknięciu. Na dnie rany powstaje ziarnina będąca podłożem do regeneracji uszkodzonej tkanki. Przebieg leczenia jest w tym przypadku bardziej wymagający, konieczna jest dokładna pielęgnacja i regularna zmiana opatrunków. 

Gojenie ran przebiega w dwóch etapach. W pierwszym z nich postępuje stan zapalenia objawiający się zaczerwienieniem, bólem i obrzękiem. W otaczających ranę tkankach naczynia krwionośne rozszerzają się i dochodzi do wysięku. Uaktywnia się układ immunologiczny, białe krwinki migrują do miejsc otaczających ranę, komórki tkanki ulegają rozpadowi, a następnie upłynnieniu i ostatecznie zostają wydalone z rany. Jest to faza oczyszczania. W drugiej fazie ściany i dno rany pokrywają się stopniowo ziarniną. Powierzchnia rany zmniejsza się, ziarnina ulega zwłóknieniu i kurczeniu do momentu przekształcenia się w bliznę. 

Czynniki predysponujące do wystąpienia zakażenia 

Zakażenie potencjalnie może rozwinąć się w każdej, nawet na pozór niegroźnie wyglądającej ranie. Kluczowe znaczenie ma rozmiar, kształt i umiejscowienie rany, a także jej rodzaj. Zakażeniu szczególnie często ulegają rany tłuczone i szarpane. Istotna jest również czystość narzędzia, które doprowadziło do powstania rany oraz ewentualne późniejsze jej zabrudzenie. Istnieją też grupy pacjentów szczególnie narażonych na utrudnione gojenie ran. Do grupy ryzyka należą osoby: 

• starsze,  
• chore na cukrzycę,  
• po chemioterapii,  
• cierpiące na zaburzenia odporności, 
• przyjmujące niektóre leki (m.in. glikokortykosteroidy). 

Objawy infekcji 

 Objawy, które mogą świadczyć o infekcji rany to: 

• zaczerwienienie, 
• ból, 
• pieczenie, 
• ucieplenie rany, 
• pulsowanie, 
• ropna wydzielina, 
• nieprzyjemny zapach, 
• gorączka, 
• osłabienie, 
• złe samopoczucie. 

Jeśli rana nie zagoi się po 2 tygodniach od jej powstania, a nasilone dolegliwości, zwłaszcza temperatura, ból i charakterystyczny zapach, nadal się utrzymują, niezbędna jest konsultacja lekarska. Utrudnione gojenie może wskazywać na występowanie niewykrytej dotąd choroby. 

Rodzaje zakażeń 

Otwarta rana to łatwa droga do organizmu dla drobnoustrojów chorobotwórczych.  

Bakterie ropne 

W ranach może dochodzić do namnażania bakterii ropnych (Gram- dodatnie gronkowce i paciorkowce, Gram-ujemne pałeczki ropy błękitnej). Rany ropne tworzą się najczęściej w wyniku kontaktu z ziemią, błotem czy strzępkami odzieży. Należy jednak pamiętać o tym, że może do niego dojść w każdej nieodpowiednio zaopatrzonej ranie. Infekcja objawia się: 

• bólem, 
• zaczerwienieniem brzegów rany, 
• pojawieniem się ropnego wysięku.  

Tego rodzaju infekcja zazwyczaj nie jest groźna, ale w znacznym stopniu może wydłużyć procesy gojenia. 

Bakterie gnilne 

Drugim rodzajem bakterii, które mogą namnażać się w ranie, są bakterie gnilne (np. Proteus vulgaris). Komórki ciała rozkładane są przez bakterie na skutek niszczenia w nich struktur białkowych, co w konsekwencji prowadzi do wydzielania gazów gnilnych o nieprzyjemnym zapachu. Zakażenie bakteriami gnilnymi ma tendencję do szybkiego rozprzestrzeniania i stanowi zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia. 

Bakterie zgorzeli gazowej 

W ranie mogą pojawić się także bakterie beztlenowe wywołujące zgorzel gazową (Clostridium perfringens, Clostridium novyi, Clostridium septicum). Występują zazwyczaj w ziemi. Zgorzel ma charakter ostry, a jej objawy postępują bardzo szybko, powodując nagłe pogarszanie się stanu pacjenta, zagrażające jego zdrowiu i życiu. Do wystąpienia tego schorzenia dochodzi na szczęście bardzo rzadko, zwłaszcza przy małych, powierzchownych ranach i zadrapaniach. 

Bakterie wywołujące tężec 

Może dojść także do zakażenia laseczkami tężca (Clostridium tetani) występującymi w pyle ulicznym i ziemi. Jeśli doszło do zabrudzenia rany, należy zgłosić się po specjalistyczną pomoc. Podaje się wtedy anatoksynę tężcową – dawkę przypominającą szczepienie przeciwko tężcowi. 

Zapobieganie zakażeniom ran 

Jak wiadomo, lepiej zapobiegać niż leczyć. Jest to niezwykle ważne także w odniesieniu do zakażeń ran.  

Zgodnie z zaleceniami towarzystw naukowych prawidłowym postępowaniem jest łączenie skutecznego miejscowego leku antyseptycznego ze specjalistycznymi opatrunkami. Antyseptyki stosowane w tym celu powinny zawierać w swoim składzie:  

• oktenidynę oraz fenoksyetanol   

Obie substancje działają bakteriobójczo, wirusobójczo i grzybobójczo. Oktenidyna działa powierzchniowo, a alkohol fenoksyetylowy działa w głębszych warstwach skóry i błon śluzowych. Leki z oktenidyną i fenoksyetanolem są środkami o działaniu dezynfekującym i antyseptycznym dostępnymi bez recepty. Płyny dostępne są najczęściej w butelkach z atomizerem, można rozpylać je bezpośrednio na ranę bądź nasączyć nimi jałowy gazik. Preparaty z oktenidyną i fenoksyetanolem nie tylko oczyszczają ranę, ale również powodują przyspieszenie jej gojenia. Mają szerokie zastosowanie, a ponadto są bezpieczne, powinny być więc stosowane jako leki pierwszego rzutu. 

• jod (jodyna, płyn Lugola) 

Jod ma działanie bakteriobójcze, wirusobójcze i grzybobójcze. Odkaża się nim jedynie nieuszkodzoną skórę. Można go stosować do dezynfekcji niewielkich otarć i zadrapań, ale nigdy na otwartą ranę.  

• jodopowidon (PVP)  

Jodopowidon ma bardzo szerokie spektrum działania. Obejmuje ono bakterie Gram-dodatnie, Gram-ujemne, zarodniki bakteryjne, drożdżaki i grzyby, a także pierwotniaki. Spotykany jest w postaci maści, kremów i roztworów. Stosowany zarówno w profilaktyce, jak i leczeniu zakażeń skóry, ran, otarć, oparzeń i owrzodzeń. 

Stosowanie związków jodu jest przeciwwskazane u osób z chorobami tarczycy! 

• wodę utlenioną 

Woda utleniona oczyszcza rany z drobnoustrojów, szczególnie bakterii Gram-dodatnich. Wypłukuje zanieczyszczenia z rany, zmiękcza strupy, niweluje nieprzyjemny zapach. Jej skuteczność przeciwdrobnoustrojowa jest niższa niż innych środków, ale z powodzeniem można jej użyć w przypadku drobnych ran, zadrapań i otarć.  

• spirytus salicylowy 

Spirytus salicylowy jako środek antyseptyczny jest skuteczny ze względu na wysoką zawartość etanolu. Aplikacja na skórę powoduje gwałtowne odwodnienie skóry i jej podrażnienie. Sprawdzi się w dezynfekcji drobnych ran i zadrapań, jeśli nie mamy pod ręką innego preparatu. 

• izopropanol 

Bezpieczniejszym wyborem z kategorii preparatów alkoholowych jest izopropanol. Wykazuje dużą skuteczność antyseptyczną i nie podrażnia skóry. Występuje zazwyczaj w postaci nasączonych gazików do przecierania ran. 

• mleczan etakrydyny 

Jest to środek odkażający dostępny w postaci roztworu, wykazujący aktywność głównie wobec bakterii Gram-dodatnich i pierwotniaków. Nadaje się do przemywania i okładów niewielkich ran na skórze.  

Uwaga! Woda utleniona osłabia jego działanie. 

• kwas borowy 

Wykazuje słabe działanie antyseptyczne, ale działa przeciwzapalnie i ściągająco. Stosowany zazwyczaj w formie okładów oraz do płukania ran. Niestety łatwo przenika do krwi, co stanowi ryzyko zatrucia. Z tego względu nie należy stosować go na rozległe rany i większe powierzchnie skóry.  

Nie może być stosowany u dzieci. 

• maści zawierające antybiotyki 

W aptekach są dostępne także maści bez recepty, w których skład wchodzą trzy antybiotyki uzupełniające swoje działanie: bacytracyna, neomycyna i polimyksyna B. Maści przeznaczone są do leczenia bakteryjnych zakażeń skóry, drobnych ran i oparzeń. Co ważne, maść z antybiotykami stosuje się na oczyszczoną skórę wokół rany, nigdy bezpośrednio na nią. Leki te nie powinny być używane w przypadku dużych powierzchni skóry oraz głębokich ran. Stężenie antybiotyków jest w nich zbyt niskie, aby skutecznie działać w przypadku większych ran. Może prowadzić to do powstania lekoopornych szczepów bakterii i powikłań w leczeniu. Preparaty te można zastosować również w profilaktyce zakażenia ran oparzeniowych. W przypadku poparzeń maści z antybiotykami powinny być stosowane jedynie, gdy doszło do przerwania ciągłości skóry. Jeśli poparzenie jest powierzchowne, nie ma takiej konieczności.  Kuracja maścią z antybiotykami nie powinna trwać dłużej niż 7 dni.  

• związki srebra i tytanu 

Dużą popularnością cieszą się także kremy i spraye oparte na dwutlenku tytanu połączonym z jonami srebra. Działanie barierowe zapobiega kolonizacji drobnoustrojów chorobotwórczych, a także zapewnia optymalne środowisko regeneracji skóry. Preparaty te przeznaczone są do stosowania w przypadku małych ran, otarć, odleżyn i oparzeń.  Przed użyciem warto oczyścić skórę roztworem soli fizjologicznej i dokładnie osuszyć. Związki srebra cechują się stosunkowo wysokim bezpieczeństwem stosowania.  

Czynnościami mającymi kluczowe znaczenie dla zapobiegania rozwojowi zakażeń są skuteczna dezynfekcja oraz odpowiednie opatrywanie ran. Należy pamiętać, że nawet pozornie niegroźna rana może ulec zakażeniu. Dlatego warto reagować szybko i nie dopuścić do zakażenia. 

Źródła: 

1. Antiseptics on wounds: an area of controversy. A Drosou, A Falabella, R Kirsner – Wounds, 2003 – miami.pure.elsevier.com. 
2. The physiology of wound healing. M Flanagan – Journal of wound care, 2000 – magonlinelibrary.com. 
3. Topical triple-antibiotic ointment as a novel therapeutic choice in wound management and infection prevention: a practical perspective. Bonomo RA1, Van Zile PS, Li Q, Shermock KM, McCormick WG, Kohut B, Expert Rev Anti Infect Ther. 2007 – Taylor & Francis. 
4. Octenidine dihydrochloride, a modern antiseptic for skin, mucous membranes and wounds. NO Hübner, J Siebert, A Kramer – Skin pharmacology and physiology, 2010 – karger.com. 
5. What is the evidence for tissue regeneration impairment when using a formulation of PVP-I antiseptic on open wounds? H Banwell – Dermatology, 2006 – karger.com. 
6. Bacterial resistance to silver in wound care. SL Percival, PG Bowler, D Russell – Journal of hospital infection, 2005 – Elsevier.