Toksyczny związek. Co oznacza i jak go rozpoznać?
Kiedy słyszymy termin „toksyczna relacja”, na myśl często przychodzi obraz stale kłócącej się pary, która nigdy nie ma sobie nic miłego do powiedzenia. Prawda jest jednak taka, że relacja toksyczna to nie tylko relacja romantyczna. Toksyczność w relacji może być czymś bardziej subiektywnym niż nam się na pierwszy rzut oka wydaje. Kiedy związki miedzyludzkie są niezdrowe i stanowią stałe źródło zmartwień i problemów, warto je przeanalizować.
Toksyczna relacja – charakterystyka
Tego typu relacja wiąże się z odczuwaniem braku wsparcia i zrozumienia. Może wystąpić ogólne poczucie nieszczęścia u jednego lub większej liczby osób tworzących relację.
Toksyczność może pojawić się nie tylko w związku romantycznym.
- Toksyczna przyjaźń – mogą w niej dominować zazdrość i potrzeba rywalizacji. Osoby w takiej relacji mogą w głębi serca odczuwać radość w sytuacji, gdy ich „przyjaciel” doświadczy niepowodzenia. Toksyczna przyjaźń może również występować, gdy dwie osoby są dla siebie miłe, ale razem stają się „najgorszą wersją siebie” (np. są wredne dla innych, obgadują, wykluczają).
- Toksyczność w środowisku pracy – może występować na każdym szczeblu i często wiąże się z mobbingiem.
- Niezdrowe relacje rodzinne – występują pomiędzy członkami rodziny. Dobrym przykładem może być relacja matki z dorosłą córką, którą dalej traktuje jak „małe dziecko”. Kontroluje, wyręcza w codziennych czynnościach, nie szanuje granic, zawstydza ją w towarzystwie.
Toksyczny związek – sygnały, że relacja staje się niezdrowa
Istnieją sygnały ostrzegawcze, które wskazują, że relacja przekształca się w toksyczny związek. Zaczyna dominować w niej brak zrozumienia i żal. Stajecie się coraz bardziej rozczarowani, zmęczeni, a Wasze poczucie własnej wartości i dobrostan psychiczny znacznie się pogarszają.
Sygnały świadczące o tym, że związek przekształca się w niezdrowy:
- Dajesz więcej, niż otrzymujesz – czujesz, że Twoje zaangażowanie nie jest odwzajemnione. Inwestujesz emocje, czas i energię, a mimo to masz poczucie wyczerpania i zaniżonej własnej wartości.
- Twoje potrzeby są ignorowane – doświadczasz braku szacunku, a Twoje potrzeby emocjonalne, granice czy opinie są systematycznie lekceważone. Z czasem rodzi to frustrację i poczucie bezsilności.
- Twoja samoocena spada – długotrwałe przebywanie w relacji, w której czujesz się niedoceniany/-a, może prowadzić do utraty wiary w siebie i obniżenia nastroju.
- Nie odczuwasz wsparcia i zrozumienia – czujesz się niezrozumiany/-a, zbywany/-a lub wręcz atakowany/-a. Zamiast oparcia, otrzymujesz krytykę lub obojętność.
- Pojawiają się u Ciebie negatywne emocje – po spotkaniu z tą osobą odczuwasz złość, smutek, wyczerpanie albo napięcie. Zamiast dodawać energii, kontakt z nią ją odbiera.
- Relacja wydobywa z Ciebie to, co najgorsze – zauważasz, że w obecności tej osoby pojawia się w Tobie strona, której nie lubisz, np. nadmierna rywalizacja, zazdrość czy złośliwość. Nie jesteś przy niej swoim najlepszym „ja”.
- Czujesz się, jakbyś chodził/-a po cienkim lodzie – musisz stale uważać na słowa i gesty, by nie sprowokować wybuchu gniewu, ironii czy krytyki. To powoduje ciągłe napięcie i strach przed odrzuceniem.
- Czujesz się odpowiedzialny/-a za emocje drugiej osoby – poświęcasz wiele czasu i energii, by poprawić jej nastrój, choć rzadko przynosi to efekt. W konsekwencji sam/-a czujesz się emocjonalnie wyczerpany/-a.
- Zawsze jesteś winny/-a – druga osoba manipuluje faktami, odwraca role ofiary i sprawcy. Z sytuacji, w której zostałeś/-aś zraniony/-a, wychodzisz z poczuciem winy, choć wiesz, że to nie Ty zawiniłeś/-aś.
Zdrowa a toksyczna relacja – różnice i cechy wspólne
Wbrew pozorom toksyczna i przemocowa relacja nie ma nic wspólnego z relacją zdrową. Terminy „toksyczny” i „przemocowy” są również często błędnie stosowane zamiennie. Cechą wspólną wszystkich tych typów relacji może być uczucie. Jedna lub obie osoby w związku mogą odczuwać miłość i silne przywiązanie. Uczucia i nostalgia za „dobrymi chwilami” w niezdrowej relacji sprawiają, że podjęcie decyzji o zakończeniu związku jest tak trudne.
Relacja toksyczna nie jest tożsama z relacją przemocową. Nie każdy toksyczny związek nosi znamiona przemocy fizycznej, seksualnej czy psychicznej. Natomiast już każda relacja przemocowa ma naturę relacji toksycznej. Taki związek bardzo często jest bezpośrednio związany z obecnością powtarzalnego schematu toksycznych zachowań o charakterze przemocy psychicznej.
Toksyczna relacja może różnić się jednak od związku przemocowego tym, że toksyczność może być tylko chwilowa (np. związana ze stresoremw postaci utraty pracy itp.) lub dotyczyć węższego zakresu zachowań (np. zazdrość o partnera objawiająca się wyłącznie kontrolowaniem jego/jej kont społecznościowych). Przemoc w związku jest z kolei czymś stałym, może eskalować w sytuacjach stresogennych, ale nigdy nie znika oraz dotyczy wielu zachowań krzywdzących.
Co mówi toksyczny partner? Jak się zachowuje?
| Zdrowa relacja | Toksyczna relacja | Przemocowa relacja | |
| Oznajmiasz partnerowi/partnerce, że umówiłaś/-eś się z przyjaciółmi na spotkanie | Partner/-ka cieszy się, że masz dobre relacje z przyjaciółmi. Ufa Ci, a Ty ufasz jemu/jej. Szanujecie swoje granice i potrzeby. | Partner/-ka dopytuje o każdy szczegół spotkania. Zgadza się na Twoje wyjście, bo nie chce kolejnej kłótni. Gdy nie ma Cię w domu, denerwuje się i nie może „znaleźć sobie miejsca”, co chwilę pisze do Ciebie i sprawdza Twoje media społecznościowe. Po powrocie wybucha kłótnia, bo jesteś poirytowany/-a jego/jej kontrolującym zachowaniem. | Partner/-ka zaczyna się denerwować. Grozi, że jeśli pójdziesz, to Cię zostawi. Gdy pomimo tego wychodzisz, upija się i bez przerwy do Ciebie pisze i wydzwania. Zaczyna niszczyć Twoje rzeczy i część wyrzuca przez okno. Po powrocie wybucha kłótnia, w trakcie której wyzywa, popycha i uderza Cię. |
| Twój ukochany zwierzak jest ciężko chory. Jedziesz do weterynarza, by ulżyć mu w bólu. | Partner wspiera Cię i jest przy Tobie w trudnych chwilach. | Początkowo partner/-ka wydaje się być wspierający/-a. Zapewnia Cię, że jest przy Tobie i będzie Ci towarzyszyć podczas wizyty u weterynarza. Jednak tego dnia nie możesz się do niego/niej dodzwonić. Jedziesz sam/-a. Z mediów społecznościowych dowiadujesz się, że w tym czasie był/-a ze swoim przyjacielem na spotkaniu. Po konfrontacji przeprasza i mówi, że zapomniał/-a. Od znajomych dowiadujesz się, że to było spotkanie, na które bardzo chciał/-a pójść i celowo nie odbierał/-a telefonu. To nie pierwsza sytuacja, gdy Cię okłamał/-a i nie dotrzymał/-a danego słowa. | Twój partner/ Twoja partnerka nie rozumie, dlaczego tak przejmujesz się „ głupim psem”, naśmiewa się z Ciebie i obraża Cię. Gdy przychodzi dzień uśpienia, partner/-ka zabiera wspólne auto i znika. Musisz prosić o podwiezienie członka rodziny. Gdy wracasz załamana/-y do domu, czeka na Ciebie awantura, bo nie ma przygotowanego obiadu. Podczas kłótni zostajesz uderzona/-y za „pyskówki”. |
| Od 3 miesięcy spotykasz się z chłopakiem poznanym na imprezie koleżanki. Wszystko wydaje się układać bardzo dobrze, ale nie czujesz się jeszcze gotowa na seks. | Twój chłopak to rozumie i nie naciska. Szanuje Twoje granice i daje Ci przestrzeń. Do stosunku dojdzie, kiedy oboje będziecie na to gotowi. | Twój chłopak przy każdej okazji sugeruje, że to już czas na zbliżenie. Zdaje się nie reagować na Twoje sygnały dyskomfortu. Gdy decydujesz się na szczerą rozmowę, jest oburzony. Nie rozumie, na co chcesz czekać. Uważa, że tak naprawdę nie jesteś nim zainteresowana i nigdy się z nim „nie prześpisz”. Zrywa z Tobą. | Mężczyzna staje się coraz bardziej niecierpliwy i sfrustrowany Twoją odmową. Gdy po imprezie odwozi Cię do domu, znów próbuje zainicjować seks. Gdy odmawiasz, denerwuje się i zaczyna robić się werbalnie agresywny. W złości rzuca Ci ultimatum, że albo się z nim prześpisz albo z wami koniec. |
| Straciłaś pracę i chwilowo cała rodzina jest na utrzymaniu Twojego męża | Chociaż pojawiają się między wami spięcia (jest to emocjonalnie trudna sytuacja dla obojga – Ty jesteś rozżalona utratą niezależności finansowej, a Twój partner przemęczony braniem nadgodzin w pracy), staracie się być dla siebie oparciem i tak jak wcześniej wspólnie podejmujecie finansowe decyzje. | Liczba kłótni po Twojej utracie pracy znacząco wzrosła. Partner przy każdej okazji twierdzi, że utrata pracy to Twoja wina, że nie wie, czy uda Ci się znaleźć coś innego i powinnaś „wziąć się do roboty”. Dodatkowo podkreśla przy wspólnym podejmowaniu decyzji finansowych, że to on zarabia i gdyby był inny, to nie miałabyś nic w tej kwestii do powiedzenia. Uważa, że powinnaś cieszyć się, że masz takiego dobrego męża. | Od kiedy straciłaś pracę, Twój mąż „wydziela Ci każdą złotówkę”. Stał się bardziej okrutny w waszych kłótniach, często obraża Cię przy dzieciach. Gdy poprosiłaś go o pieniądze na kupienie produktów do obiadu, powiedział, że nic Ci nie da, bo pewnie wydasz to na jakieś niepotrzebne głupoty, a obiad masz przygotować z tego, co jest w lodówce. |
Toksyczny partner – cechy
Toksyczni partnerzy prezentują wachlarz powtarzalnych wzorców zachowań i cech. Powodują one, że u drugiej osoby rozwija się poczucie osamotnienia w związku, emocjonalnego wyczerpania oraz niska samoocena.
Są to:
- brak empatii i chłód emocjonalny (apatia),
- egocentryzm – może też przejawiać cechy narcystyczne,
- manipulacja emocjonalna i kontrola (np. poprzez stosowanie takich strategii jak manipulacja, szantaż emocjonalny, ciche dni czy wzbudzanie poczucia winy),
- brak odpowiedzialności za własne czyny (przerzucanie winy na innych, w szczególności na partnera),
- trudność w rozwiązywaniu konfliktów (zamiast otwartej i szczerej rozmowy pojawia się ucieczka od niej),
- przemoc emocjonalna lub słowna,
- brak lojalności (zdrada fizyczna i emocjonalna, stawianie Cię w złym świetle przed innymi poprzez np. obgadywanie Cię za Twoimi plecami).
Co mówi toksyczny partner?
| Mechanizm | Przykładowy komunikat werbalny | Cel wypowiedzi |
| Gaslighting (manipulacja psychologiczna) | „Ach ta Twoja pamięć, nic takiego nie miało miejsca”, „Jak zwykle przesadzasz i coś sobie wymyślasz” | Podważenie Twojej wiary w siebie, sprawienie, byś zwątpił/-a w swoją umiejętność prawidłowej oceny sytuacji |
| Poniżanie | „Za co się nie zabierzesz, to od razu to psujesz”, „Beze mnie sobie w życiu nie poradzisz”, „Kto Cię taką/takiego zechce?” | Obniżenie Twojej samooceny, wzmocnienie zależności i wykształcenie w Tobie przekonania, że ta relacja to wszystko, na co zasługujesz i nic lepszego Cię nie czeka |
| Obwinianie | „To przez Ciebie nie mam humoru”, „Gdybyś mnie wtedy nie rozproszył/-a, to nic by się nie stało”, „To wszystko Twoja wina” | Zrzucenie odpowiedzialności za swoje emocje i czyny na Ciebie, wzbudzenie w Tobie poczucia winy |
| Kontrola | „Po co Ci inni, jeśli masz mnie?”, „Ta Twoja koleżanka to jest durna, nie spotykaj się z nią więcej”, „Masz po pracy wracać prosto do domu, żebym nie musiał/-a się o Ciebie martwić” | Ograniczenie Twojej niezależności, odseparowanie Cię od bliskich i ich wsparcia |
| Brak empatii i chłód emocjonalny | „Nie rób scen”, „Dlaczego Ty zawsze beczysz?” „Po co zaraz ta obraza, ja tylko byłem/-am szczery/-a”, „To nie jest prawdziwy problem, ja to mam problemy” | Wzbudzenie w Tobie poczucia, że Twoje emocje nie mają znaczenia |
| Szantaż emocjonalny | „Jak mnie zostawisz, to zrobię sobie krzywdę”, „Po tym co dla Ciebie zrobiłam/-em tak mnie traktujesz?”, „Albo zerwiesz wszystkie kontakty ze swoimi głupimi koleżaneczkami albo z nami koniec” | Wzbudzenie w Tobie poczucia winy i utrzymanie kontroli w związku |
| Unikanie otwartego dialogu | „Koniec tematu, nie interesuje mnie, co masz do powiedzenia. Ja wiem swoje”, „Chyba nie będziemy teraz o tym rozmawiać?”, „No tak, jak zwykle to ja jestem ten zły/ta zła, a Ty święty/-a. Nie dam się obrażać. Wychodzę i nie wiem, kiedy wrócę” | Unikanie konfrontacji i refleksji nad własnym zachowaniem, oczekiwanie przeprosin przy jednoczesnym nieokazywaniu skruchy za swoje winy |
Kiedy warto pracować nad związkiem, a kiedy pora go zakończyć?
Nie ma jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. Warto dać relacji szanse, gdy toksyczne zachowania pojawiły się niedawno, np. wskutek jakiegoś stresującego wydarzenia życiowego lub są delikatnie nasilone, a partner wykazuje chęć pracy nad związkiem, np. podczas terapii dla par, terapii indywidualnej.
Warto zawalczyć o relację, gdy macie pozytywne doświadczenia, wspomnienia i oboje jesteście gotowi pracować nad zdrową komunikacją, stawianiem i szanowaniem swoich granic.
Jeżeli w relacji przeważają negatywne doświadczenia i uczucia, a poziom zachowań toksycznych w związku jest wysoki i trwa od dłuższego czasu, to może się wydawać, że relacja nie jest już do uratowania. Twój dobrostan psychiczny i poczucie własnej wartości powinny być zawsze priorytetem. Są one też doskonałym wskaźnikiem, kiedy należy powiedzieć dość i zakończyć niezdrową relację.
- https://www.verywellmind.com/toxic-relationships-4174665
- https://www.psychologytoday.com/us/blog/happiness-is-state-mind/201708/how-recognize-toxic-individuals-and-toxic-relationships
- Cygan A., Przemoc psychiczna wobec partnerki w związkach intymnych. Państwo i Społeczeństwo, 2013.
- https://www.centrumdobrejterapii.pl/materialy/gaslighting-kiedy-czujesz-ze-wariujesz-a-to-tylko-manipulacja-czym-jest-przemoc-emocjonalna-w-zwiazku-i-jak-sie-z-niej-uwolnic/?
- https://www.simplypsychology.org/signs-of-an-unhealthy-relationship.html
