Terapia integracji sensorycznej w zaburzeniach mowy

Kilka słów na temat mowy

Mówienie jest niczym innym jak procesem, którego celem jest komunikacja z otoczeniem. Dzięki mówieniu człowiek może przekazać ważne dla niego informacje w formie komunikatów słownych. Aby móc rozmawiać i porozumiewać się, ważna jest praca aparatu artykulacyjnego, który składa się z jamy ustnej, jamy gardłowej i jamy nosowej. W jamie ustnej i gardłowej zlokalizowane są niezbędne do tworzenia mowy narządy artykulacyjne, które dzielą się na ruchome i nieruchome.

Ruchome narządy artykulacyjne to wargi, język, żuchwa i podniebienie miękkie.

Do nieruchomych narządów artykulacyjnych należą zęby, dziąsła, podniebienie twarde i tylna ściana gardła.

Prawidłowy rozwój mowy jest silnie powiązany z rozwojem ruchowym (zarówno motoryką małą, jak i dużą), mimo iż na pierwszy rzut oka oba te procesy mają ze sobą niewiele wspólnego. Im bardziej opóźniony rozwój ruchowy dziecka, tym później rozwinie się jego mowa.

Metoda Integracji Sensorycznej

SI, czyli Metoda Integracji Sensorycznej, jest obecnie jedną z częściej stosowanych metod terapeutycznych, która wykazuje doskonałe rezultaty w przypadku dzieci z zaburzeniami mowy. Dlaczego tak się dzieje i jaki jest związek między mową a ruchem?

Autorką metody SI jest J. Ayres, która wykazała, że trzy systemy – dotykowy, zmysł równowagi (układ przedsionkowy) i czucia głębokiego (czucia własnego ciała, propriocepcji), dojrzewają najwcześniej. Prawidłowa stymulacja tych trzech systemów ma ogromny wpływ na rozwój percepcji słuchowej, wzrokowej oraz koordynacji ruchowej. Zmysły, którymi dysponujemy, ściśle ze sobą współpracują, a ich odpowiednia stymulacja zapewnia tworzenie się nowych połączeń w mózgu i dobrej integracji zmysłów. W przypadku braku stymulacji ich integracja jest zakłócona, a rozwój dziecka zaburzony.

Cztery poziomy integracji sensorycznej a rozwój mowy

Wszystkie procesy integracji sensorycznej zachodzą w ośrodkowym układzie nerwowym (OUN) na czterech różnych poziomach. Informacje wielozmysłowe są odbierane w OUN na niższym poziomie, a dokładniej w takich strukturach mózgu jak: pień mózgu, rdzeń przedłużony, tworze siatkowatym i móżdżku. Prawidłowe funkcjonowanie tych struktur odpowiada między innymi za rozwój funkcji słuchowych, wzrokowych i mowy, co daje podstawy do prawidłowego rozwoju i możliwości uczenia się.

• I poziom: to właśnie tu ma miejsce przetwarzanie bodźców dotykowych, czucia głębokiego, przedsionkowych, a także integracja odruchów niemowlęcych. Zapewniając dziecku odpowiednią porcję wrażeń zmysłowych, pozwala na integrację między innymi w sferze oralnej, co oznacza rozwój ssania, połykania i czucia temperatury. Dzięki stymulacji zmysłowej prawidłowo kształtuje się napięcie mięśniowe oraz rozwój artykulacji.
• II poziom: to właśnie na tym poziomie kształtuje się mowa bierna, czynna oraz ekspresja. Ponadto tworzy się mapa własnego ciała wraz z kinestezją artykulacyjną, odpowiadającą za planowanie wykonania ruchu.
• III poziom: poziom ten jest odpowiedzialny za rozwój zarówno małej, jak i dużej motoryki, a co za tym idzie – rozwój sprawności aparatu artykulacyjnego. Współdziałanie układów na tym poziomie pozwala na rozwój między innymi słuchu mownego.
• na IV poziomie ma miejsce współpraca między lewą a prawą półkulą mózgu, rozwój procesów poznawczych oraz koordynacja słuchowo-wzrokowo-ruchowa. Właściwy poziom osiąga tu kinestezja artykulacyjna, która gwarantuje prawidłową wymowę głosek oraz zrozumiałą wypowiedź dziecka.

Do najważniejszych odruchów, mających znaczenie dla rozwoju dziecka i kształtowania jego mowy, należą:

• odruch Moro – zaliczający się do odruchów pierwotnych, pojawia się około 3 miesiąca życia płodowego. Odruch ten polega na wyprostowaniu rąk i nóg, a następnie powróceniu do ułożenia kończyn wzdłuż ciała. Odruch Moro jest łatwy do wywołania (może go wywołać ból, nagły hałas, zapach, utrata stabilności). Powinien zaniknąć około 3-4 miesiąca życia dziecka.
• odruch poszukiwania i ssania – poszukiwanie jest dowodem na istnienie zachowań poszukiwania celu (którym jest pokarm). Zarówno ssanie, jak i poszukiwanie mają ogromny wpływ na rozwój mowy i umiejętności jedzenia. Ssanie, a wraz z nim połykanie aktywnie przyczyniają się do treningu mięśni krtani, warg i gardła, a ponadto do prawidłowego oddychania przez nos. Odruch poszukiwania powinien zacząć zanikać około 3-4 miesiąca życia.
• odruch kąsania – polega na zaciskaniu szczęk i utrzymaniu zwarcia. Jego utrzymywanie się najczęściej świadczy o zaburzeniach rozwoju mowy, jak i zaburzeniach sfery oralno-twarzowej.
• odruch chwytny dłoni – polega na chwytaniu i mocnym trzymaniu palców osoby trzymającej dziecko,
• odruch podeszwowy – to reakcja na naciśnięcie podeszwy stopy dziecka, która objawia się przykurczem palców stopy. Odruch ten utrzymuje się do 7-8 miesiąca życia dziecka.
• odruch Babkina (dłoniowo-bródkowy) – wywoływany jest poprzez naciśnięcie palcami na otwarte dłonie dziecka. Polega na kierowaniu głowy do piersi, do przodu lub w bok oraz otwarciu ust. Powinien zaniknąć około 2 miesiąca życia dziecka.

Przetrwałe odruchy pierwotne i ich konsekwencje

Odruchy pierwotne powinny ulegać integracji maksymalnie do drugiego roku życia dziecka. Po integracji pojawia się kolejny “zestaw” odruchów, zwanych posturalnymi, kontrolowanych przez móżdżek i śródmózgowie. Zdarza się jednak, że niektóre odruchy pierwotne, zamiast zanikać, utrzymują się, co świadczy o nieprawidłowym działaniu centralnego układu nerwowego.

• przetrwały odruch Moro – powoduje nadwrażliwość sensoryczną na dźwięk, ból, dotyk, zapach lub na zmiany temperatury, nadpobudliwość psychoruchową, chorobę lokomocyjną, nieprawidłowy tor oddechowy, zaburzenia równowagi i koordynacji ruchowej,
• przetrwały odruch ssania – przejawia się poprzez ssanie palca, zabawek, gryzaków. W przypadku gdy odruch ten występuje u dziecka, które ukończyło drugi rok życia, określa się go jako parafunkcję, której skutkiem są wady zgryzowe, brak pionizacji języka,
• przetrwały odruch kąsania, poszukiwania i ssania – nadmierne ślinienie się, opóźniony rozwój mowy, stymulacja oralna, nadwrażliwość okolicy orofacjalnej, utrzymujący się niemowlęcy typ połykania, podczas którego dziecko wpycha język między zęby, co prowadzi do powstawania wad wymowy, takich jak seplenienie międzyzębowe, i wad zgryzu,
• zdarza się, że pierwotne odruchy dziecka nie współpracują ze sobą tak, jak powinny. Mowa tu między innymi o odruchach połykania, ssania i oddychania, które są podstawą do spożywania przez dziecko płynnego pokarmu, tj. matczynego mleka. Zaburzona koordynacja tych odruchów prowadzi do występowania wymiotów podczas prób karmienia, a także do problemów z pobudzeniem odruchu ssania. Ich nieprawidłowa współpraca jest skutkiem niedojrzałego jeszcze ośrodkowego układu nerwowego, co jest podstawą do późniejszych zaburzeń mowy, w tym opóźnionego rozwoju mowy,
• przetrwały odruch Babkina i odruch podeszwowy – może przejawiać się poprzez nadwrażliwość dotykową, skłonność do chodzenia na palcach i wykonywania niekontrolowanych ruchów rąk w trakcie mówienia i poruszania ustami podczas pisania, opóźnienia rozwojowe motoryki małej, opóźniony rozwój mowy, zaburzenia mowy i artykulacji, zaburzenia napięcia mięśniowego, ubogą ekspresję twarzy.

Wpływ terapii integracji sensorycznej na prawidłowy rozwój mowy

Przetrwałe odruchy pierwotne, które występują w obrębie twarzy, tj. odruchy kąsania, poszukiwania, ssania, wygaszane są przez terapeutów za pomocą odwrażliwiania sfery orofacjalnej, masaży, stymulacji, a także poprzez ćwiczenia artykulacyjne i oddechowe. Jakie są skutki wykonywania tych czynności? Dzięki nim następuje normalizacja napięcia mięśniowego twarzy i narządów artykulacyjnych. Ponadto wpływają one na odpowiedni poziom czucia tych narządów i ich współpracy.

Terapia SI ma na celu ogólną stymulację ośrodkowego układu nerwowego. Najczęściej stymulacja ta polega na wykonywaniu zróżnicowanych zabaw ruchowych, dostosowanych do możliwości psychoruchowych dziecka. Oto kilka przykładowych ćwiczeń (związanych z mówieniem):

• ćwiczenia wspomagające rozwój komunikacji niewerbalnej – dotykanie i masowanie wybranych części ciała z jednoczesnym ich nazywaniem, jednostronne i naprzemienne dotykanie stopą i dłonią podłogi, ćwiczenia równoważące – stanie na jednej nodze, chodzenie do tyłu, udawanie wykonywania rozmaitych czynności – mycie rąk, ubieranie się; dźwiękonaśladownictwo, dotykanie się kolanami, stopami, łokciami, plecami, przepychanie, prowadzenie, ciągnięcie, naśladowanie emocji prezentowanych przez inną osobę,
• ćwiczenia oddechowe i relaksacyjne – ćwiczenia oddechowe w pozycji stojącej, leżącej, siedzącej na piętach, klęczkach i siedząc po turecku,
• usprawnianie aparatu artykulacyjnego – ćwiczenia żuchwy, warg, języka (pionizacja, i ruchomość), ćwiczenia usprawniające pracę podniebienie miękkiego, a także pierścienia zwierającego gardło.

Terapia Integracji Sensorycznej może być prowadzona tylko przez osobę z odpowiednim wykształceniem. Sale do terapii SI mogą nieco przypominać sale gimnastyczne lub tak zwane małpie gaje, dzięki którym terapeuta odpowiednio może stymulować u dziecka system przedsionkowy, dotykowy, proprioceptywny, a także wspomagać stymulację zmysłów.  

Źródła:

• Odowska-Szlachcic B., Metoda integracji sensorycznej we wspomaganiu rozwoju mowy dzieci z uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego, wyd. Harmonia,
• Stock C., Nie-zgrane dziecko. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego – diagnoza i postępowanie, wyd. Harmonia Universalis 2011,
• Skorek E. M., Z logopedią na ty. Podręczny słownik logopedyczny, wyd. Impuls 2005,
• pod red. Gałkowskiego T. i Jastrzębowskiej G., Logopedia – pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, tom 2, Opole 2003.