Budowa i działanie narządów mowy

Co odpowiada za mowę? 

Na mowę składają się trzy główne komponenty: oddychanie, artykulacja i fonacja. 

Artykulacja 

Najbardziej „widocznym” miejscem artykulacji jest jama ustna, będąca jednocześnie drogą oddechową, a także początkiem układu pokarmowego. W jamie ustnej (ograniczonej wargami), oprócz języka, zębów (u dzieci 20 zębów mlecznych, u dorosłych 32 zęby stałe), dziąseł, podniebienia twardego i miękkiego, znajdują się także policzki, które wbrew pozorom odgrywają swoją rolę w trakcie mówienia. Nie zapominajmy także o ruchomej żuchwie, a także o jej „zawiasach”, czyli stawie skroniowo-żuchwowym, dzięki któremu może się ona poruszać. 

Język 

Ciekawostką jest, że język jest najsilniejszym mięśniem ludzkiego ciała. To dzięki niemu możemy tworzyć głoski, a także czuć smaki dzięki kubkom smakowym rozsianym po jego powierzchni. Język składa się z wielu zróżnicowanych mięśni, które umożliwiają różne ruchy, a także przybieranie kształtów, np. robienie koszyczka, ruchy boczne czy chociażby wysuwanie i chowanie języka do jamy ustnej. 

Podniebienie 

Podniebienie jest „sufitem” jamy ustnej, oddzielając ją od jamy nosowej, co blokuje przedostawanie się jedzenia do nosa. Podniebienie dzieli się na twarde i miękkie. Podniebienie twarde jest zbudowane z kości, natomiast miękkie jest fałdem mięśniowym pokrytym śluzówką i kończy się języczkiem. Podniebienie miękkie jest ruchome, zamyka dojście do jamy nosowej podczas połykania, a także nie dopuszcza do nosowego zabarwienia naszych wypowiedzi. Ponadto bierze udział w oddychaniu, ssaniu, a nawet wentylacji trąbki słuchowej. Praca mięśni podniebiennych jest wspierana mięśniami gardła (a dokładniej mięśniem dźwigaczem podniebienia miękkiego). 

Gardło  

Gardło ma około 13 centymetrów długości i gładko przechodzi w przełyk. Wyróżniamy trzy jego części: 

• nosową – łączy nozdrza tylne z jamą nosa; w tym miejscu znajduje się też migdałek gardłowy, 
• ustną – łączy się z jamą ustną dzięki obecności cieśni gardzieli, 
• krtaniową – łączy się z krtanią wejściem krtaniowym. 

Gardło jest skrzyżowaniem dwóch dróg – pokarmowej i oddechowej. W trakcie połykania drogi oddechowe są zabezpieczane krtanią, która się unosi.  

Jeden z elementów gardła, zwany zachyłkiem gruszkowatym, ma szczególne znaczenie dla fonacji. Podczas mówienia zachyłek ten powiększa się aż trzykrotnie, natomiast gdy nie pracuje, dźwięczność wypowiedzi jest znacznie zmniejszona.  

Jama nosowa 

Jama nosowa, czyli potocznie nazywana przez wielu po prostu nosem, służy nam zarówno do prawidłowego oddychania, jak i wąchania. Zadaniem jamy nosowej jest oczyszczanie i ogrzewanie powietrza, które dostaje się do płuc.  

Fonacja 

Narządem, który odpowiada za wytwarzanie naszego głosu, jest krtań. Do innych jej funkcji zaliczają się również oddychanie i zwieranie. Krtań składa się z wielu elementów: 

• chrząstek nieparzystych: tarczowata (wyczuwalna palpacyjnie na szyi), pierścieniowata i nagłośnia; 
• chrząstek parzystych: nalewkowata, rożkowata, klinowata; 
• więzadeł i błon łączących elementy krtani ze sobą i innymi narządami: więzadło językowo-nagłośniowe (łączy krtań z językiem), więzadło pierścienno-tchawicze (łączy krtań z tchawicą), więzadło rożkowo-gardłowe i więzadło pierścienno-gardłowe (łączą krtań z gardłem); 
• mięśni zewnętrznych, dzięki którym krtań z kością gnykową przemieszczają się ku górze i ku tyłowi, ku górze i wprzód, a także w tył; 
• mięśni wewnętrznych, umożliwiających ruchy chrząstek zlokalizowanych w krtani, co skutkuje regulacją szerokości szpary głośni oraz wejścia do krtani; 
• fałdów głosowych (parzystych), określanych również mianem strun głosowych; to właśnie one w trakcie mówienia zbliżają się do siebie lub oddalają; struny głosowe są elementem głośni, będącej swoistym generatorem tonu. 

Oddychanie 

Mówienie i w ogóle wytwarzanie głosu jest możliwe tylko dzięki strumieniowi powietrza, które jest wydychane (spróbujcie coś powiedzieć, wdychając powietrze). Za proces oddychania odpowiada układ oddechowy, a dokładniej jego dolne partie, zwane dolnymi drogami oddechowymi, które ciągną się od krtani aż po oskrzeliki w płucach. Ich średnica wynosi 1 mm. Górne drogi oddechowe (czyli jama nosowa i gardło) zapewniają wymianę gazową. Proces oddychania nie mógłby dobrze funkcjonować, gdyby nie praca mięśni oddechowych, takich jak przepona, mięśnie międzyżebrowe, a nawet niektóre mięśnie brzucha!  

Wyróżnia się trzy typy torów oddechowych: 

• żebrowy (piersiowy), 
• brzuszny (przeponowy), 
• mieszany (żebrowo-brzuszny), który jest najbardziej fizjologiczny, ponieważ dochodzi wówczas do rozszerzania się klatki piersiowej we wszystkich kierunkach. 

Zdrowe płuca są w stanie pomieścić 4000-5000 ml powietrza (przeciętnie około 3500 ml), a ich pojemność życiowa jest zależna od wagi ciała, jego rozmiarów, a także obwodu klatki piersiowej. Pojemność życiowa płuc maleje wraz z wiekiem, co można zauważyć u seniorów. Co się składa na pojemność życiową płuc? 

• Pojemność oddechowa płuc – objętość powietrza wprowadzanego do płuc w momencie spokojnego oddychania. 
• Rezerwa powietrza wdychanego – może zostać dodatkowo wprowadzona do płuc, wynosi 1500-3000 ml. 
• Rezerwa powietrza wydychanego – zapas powietrza, który można dodatkowo wydalić. 

Mogłoby się wydawać, że mówienie jest banalnie proste. Gdy się jednak zagłębimy w temat, okazuje się, że abyśmy mogli wydobyć z siebie głos, potrzebna jest niezwykle skomplikowana maszyneria, która ściśle ze sobą współpracuje, a która całościowo jest sterowana najważniejszym i najbardziej skomplikowanym narządem ludzkiego ciała – mózgiem. 

Przeczytaj również:
Gotowość komunikacyjna – jak ją rozwijać u dziecka?