Lęk separacyjny. Kiedy lęk powinien budzić niepokój?

Kiedy mówimy o lęku separacyjnym?

Lęk separacyjny możemy traktować jako wyraz obawy przed byciem z dala od osób najbliższych. Perspektywa rozdzielenia z bliskimi powoduje u dziecka niepokój oraz budzi silną niechęć i sprzeciw. Jednocześnie występuje u niego pragnienie eksploracji, ciekawość świata i chęć obcowania z różnymi ludźmi.

Pewien poziom lęku separacyjnego, szczególnie w dzieciństwie, jest czymś naturalnym.  

Lęk separacyjny nabiera charakteru zaburzenia, gdy jest wyjątkowo silny, niewspółmierny do wieku i etapu rozwoju oraz utrudnia normalne funkcjonowanie.

Lęk przed rozdzieleniem z opiekunem u małych dzieci często jest oznaką tego, że ich rozwój emocjonalny przebiega prawidłowo. Niemowlęta źle znoszą brak bliskości fizycznej, a dzieci starsze (1-5 lat) obawiają się oddalenia od rodziców, np. sytuacja, w której trzylatek płacze po pozostawieniu go w przedszkolu jest czymś, co nie powinno budzić niepokoju (chyba że trwa przez bardzo długi czas, dziecko nie uspokaja się, a silnym reakcjom emocjonalnym towarzyszą również objawy somatyczne).

Lęk separacyjny jako zaburzenie lękowe – dlaczego się pojawia?

Istnieją pewne uwarunkowania, które mogą sprzyjać rozwojowi lęku separacyjnego u dzieci. Zaliczamy do nich czynniki związane z osobowością dziecka i czynniki zewnętrzne (sytuacyjne). 

Do elementów sprzyjających formowaniu się lęku przed oddzieleniem od rodziców u niemowląt zaliczamy:

• nerwowość, dużą płaczliwość; 
• zabieganie i potrzebę skupienia na sobie uwagi matki (stałej, najlepiej wyłącznej); 
• zaburzenia rytmu dobowego – spanie w nieregularnych porach, częste przebudzanie się; 
• częste kolki jelitowe; 
• chorobę dziecka lub członka rodziny; 
• okoliczności prowadzące do zmian w strukturze lub sposobie funkcjonowania rodziny, np. rozwód rodziców, narodziny rodzeństwa, przeprowadzka.

Lęk separacyjny ujawnia się zwykle po raz pierwszy, gdy dziecko uczęszcza jeszcze do przedszkola. Nasilenie symptomów możemy zaobserwować u dzieci dziewięcioletnich. Badania pokazują, że zwykle pierwsze objawy występują przed okresem dojrzewania.

Zaburzenie lękowe w postaci lęku separacyjnego może rozwijać się powoli lub mieć nagły początek związany z niespodziewaną zmianą, z którą dziecko nie potrafi sobie poradzić, np. zmiana szkoły lub miejsca zamieszkania, rozstanie rodziców, śmierć kogoś bliskiego.  

Objawy mogą występować w różnym nasileniu, w zależności od wieku:

• małe dzieci mogą skarżyć się przede wszystkim na powracające koszmary senne;
• starsze dzieci (9-12 lat) przeżywają silny stres w sytuacji oddzielenia od opiekuna; dodatkowo mogą u nich wystąpić obniżony nastrój, problemy z koncentracją uwagi i apatia;
• młodzież doświadcza przede wszystkim objawów somatycznych, np. bóle brzucha i głowy, zespół jelita drażliwego.

Lęk separacyjny u dzieci i młodzieży przeważnie występuje przewlekle, szczególnie u dzieci ze stwierdzoną fobią szkolną. Źródłem fobii szkolnej w wielu przypadkach może być właśnie lęk separacyjny. Część osób ze stwierdzoną fobią szkolną, której podłożem jest lęk separacyjny, w dorosłym życiu zmaga się z innymi formami zaburzeń lękowych oraz doświadcza wielu trudności w relacjach z innymi ludźmi i w życiu zawodowym. 

Objawy lęku separacyjnego 

• Silny strach i zamartwianie się przez dziecko, że w czasie jego nieobecności bliskim przydarzy się coś złego. Obawy te nie mają odzwierciedlenia w rzeczywistości. Dziecko może również obawiać się, że bliscy je zostawią (np. w przedszkolu) i nie wrócą.
• Strach, że mogą wystąpić okoliczności, które na zawsze rozdzielą dziecko z rodzicami. Obawy te są nieuzasadnione. Do tych okoliczności zaliczamy np. uprowadzenie czy zgubienie się. Czysto hipotetycznie mogą one mieć miejsce, ale intensywność obaw dziecka nie jest proporcjonalna do faktycznego zagrożenia.
• Unikanie chodzenia do szkoły lub uczęszczanie do niej z niechęcią. Są one wiązane z próbą uniknięcia rozłąki, a nie z problemami w szkole, np. złymi relacjami z rówieśnikami.
• Zasypianie tylko wówczas, gdy w pobliżu znajduje się bliska osoba.
• Koszmary senne, które nawracają. Ich tematyka nawiązuje do rozstania, rozdzielenia z rodzicem czy opiekunem.
• Dziecko odczuwa napięcie i strach na myśl o pozostaniu samemu. Pojawia się niechęć do przebywania z dala od osoby bliskiej.
• Objawy somatyczne występujące w sytuacji, gdy dziecko przebywa z dala od osób, z którymi jest związane (np. biegunki, gdy dziecko przebywa w szkole).
• Pojawienie się silnych reakcji emocjonalnych, gdy dziecko oczekuje na powrót opiekuna lub gdy następuje moment rozdzielenia. Są to np. strach, wybuchy płaczu/złości, smutek, apatia, wycofywanie się z kontaktów z innymi ludźmi.

Leczenie lęku separacyjnego 

Leczenie lęku separacyjnego to proces, który może trwać przez długi czas. Nie istnieją szybkie rozwiązania, które zapewniają natychmiastowe rezultaty.

Przede wszystkim skorzystaj ze wsparcia psychologa i psychiatry.

Ważne, aby w proces leczenia byli zaangażowani rodzice i szkoła, do której uczęszcza dziecko.

Główną formą leczenia stosowaną w przypadku lęku separacyjnego jest poradnictwo psychologiczne, w tym psychoedukacja dzieci i rodziców oraz psychoterapia, np. poznawczo-behawioralna. W przypadku gdy lęk separacyjny jest wynikiem problemów w rodzinie, wskazane może być odbycie terapii rodzinnej.

Metodą pomocniczą przy dużym nasileniu objawów lęku może być farmakoterapia, jednak nigdy nie powinna być ona stosowana jako jedyna forma leczenia.

Pewien poziom lęku przed rozdzieleniem z bliskimi w okresie dzieciństwa nie powinien budzić niepokoju. Kiedy lęk ten się nasila, nie ustępuje wraz z wiekiem i znacząco utrudnia prawidłowe funkcjonowanie dziecka, możemy mieć do czynienia z lękiem separacyjnym. Bardzo ważna jest prawidłowa diagnostyka i jak najszybsze wdrożenie leczenia. Pamiętaj, że lęk separacyjny może wiązać się z negatywnymi następstwami nie tylko w dzieciństwie, lecz również w dorosłości.

Przeczytaj również:
Schizofrenia u dzieci i młodzieży. Na co zwrócić uwagę?