Liszaj płaski – przyczyny, objawy, leczenie

Liszaj płaski – co to jest? 

Liszaj płaski (łac. lichen planus) to przewlekła choroba zapalna skóry (w tym owłosionej skóry głowy i paznokci) oraz błon śluzowych cechująca się typowymi zmianami grudkowymi i świądem. Szacuje się, że częstość występowania liszaja płaskiego wynosi 0,5-1% i jest zbliżona u obu płci, z nieznaczną przewagą występowania u kobiet.

Liszaj płaski może pojawić się w każdym wieku, jednak najczęściej rozpoczyna się między 30. a 60. rokiem życia.

Przebieg choroby trudno przewidzieć. Typowo jest to choroba samoograniczająca się – zmiany utrzymują się od roku do dwóch lat, ale mogą także mieć charakter przewlekły, wieloletni i nawrotowy, zwłaszcza w przypadku przerosłych ognisk na podudziach i zmian na śluzówkach. 

Nie należy mylić tej choroby z liszajcem zakaźnym, który jest bakteryjną chorobą skóry o zmianach pęcherzowo-ropnych, zasychających w miodowożółte strupy. Ponadto w dermatologii występuje pojęcie zliszajowacenia (lichenifikacji), co oznacza stan przerostu naskórka ze wzmożonym poletkowaniem charakterystyczny m.in. dla atopowego zapalenia skóry [1-3]. 

Liszaj płaski – przyczyny

Przyczyny i patomechanizm liszaja płaskiego pozostają wciąż niejasne. Istotną rolę prawdopodobnie odgrywa proces autoimmunizacyjny, w którym komórki odpornościowe atakują komórki naskórka. Proces ten może być zapoczątkowany przez różne czynniki, takie jak stres, zakażenia wirusowe i bakteryjne, czynniki fizyczne czy leki. Obecnie wśród najważniejszych potencjalnych przyczyn liszaja płaskiego wymienia się: 

• zaburzenia w układzie immunologicznym – m.in. współistnienie liszaja z chorobami o podłożu autoimmunizacyjnym, m.in. autoimmunologicznym zapaleniem wątroby; 
• czynniki genetyczne – rzadkie przypadki rodzinnego występowania liszaja płaskiego i powiązanie z występowaniem pewnych cząstek głównego układu zgodności tkankowej; 
• czynniki zakaźne – ich udział jest dyskusyjny, jednak wystąpienie lub zaostrzenie choroby może być związane z zakażeniem wirusami zapalenia wątroby typu B i C (HCV, HBV) oraz wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV), bakterią Helicobater pylori czy drożdżakami Candida albicans; 
• stres i czynniki psychiczne – mogą wywoływać lub zaostrzać przebieg choroby; 
• leki – m.in. niesteroidowe leki przeciwzapalne, moczopędne, obniżające ciśnienie krwi, przeciwmalaryczne, sole złota, psychotropowe; 
• promieniowanie UV – znana jest odmiana liszaja indukowanego promieniami UV, w której zmiany występują w miesiącach letnich, lokalizując się w miejscach wystawionych na działanie słońca [1-3]. 

Liszaj płaski – objawy

Zmiany w liszaju płaskim mogą występować w jednym miejscu lub być rozsiane w wielu rejonach ciała, a ponadto mogą pojawić się w tym samym czasie lub następować kolejno po sobie. Najbardziej typowe objawy liszaja płaskiego: 

• zmiany skórne (wykwity) – mają charakter wielobocznych płasko-wyniosłych grudek koloru czerwonego lub sinofiołkowego o średnicy kilku milimetrów; na powierzchni zmian stwierdza się delikatną siateczkę (tzw. siateczka Wickhama); grudki mogą być zgrupowane lub występować w postaci osutki; może być obecny objaw Koebnera – po około tygodniu od mechanicznego urazu dochodzi do pojawienia się zmian skórnych w danym miejscu; czynniki termiczne lub promieniowanie UV również mogą prowadzić do zaostrzenia choroby; zmiany najczęściej lokalizują się na powierzchniach wyprostnych kończyn dolnych oraz na wewnętrznych powierzchniach nadgarstków i przedramion, jak również na tułowiu i w okolicy krzyżowo-lędźwiowej, rzadko pojawiają się na twarzy; 
• zajęcie błon śluzowych jamy ustnej – ma to miejsce u 50% chorych (niekiedy jest to jedyne umiejscowienie zmian); wykwity mają postać linijnego, drzewkowatego lub obrączkowatego zbielenia nabłonka; mogą również przybierać formę wykwitów rumieniowych, tarczek, grudek lub nadżerek; w odmianie nadżerkowej występuje piekący ból prowokowany kwaśnymi, ostrymi lub gorącymi potrawami; może również dojść do zajęcia błony śluzowej przełyku, co objawia się utrudnionym i bolesnym połykaniem; 
• zmiany na błonach śluzowych narządów płciowych – w 20-25% przypadków występują u mężczyzn, a u kobiet są znacznie rzadsze; ponadto mogą pojawiać się zmiany w obrębie błon śluzowych odbytu; obraz kliniczny tych zmian jest zbliżony do tych występujących w śluzówce jamy ustnej; 
• zmiany na paznokciach – są spotykane u 3-15% chorych; podłużne pobruzdowania, nasilona szorstkość płytki paznokciowej, utrata jej przejrzystości i szarawe zabarwienie czy spełzanie płytek lub ich zanik mogą poprzedzać lub współistnieć z objawami skórnymi; 
• uporczywy świąd – objaw ten jest zgłaszany nawet przez ok. 80% chorych. 

Poza postacią klasyczną wyróżniono wiele odmian klinicznych liszaja płaskiego, które charakteryzują się odmienną lokalizacją i wyglądem zmian (np. tarczki, nadmierne rogowacenie, pęcherze, owrzodzenia). Cechy histopatologiczne w badaniu wycinka pozostają takie same jak w postaci klasycznej, co pozwala na pewne rozpoznanie choroby [1-3]. 

Liszaj płaski u dziecka 

Występowanie liszaja płaskiego u dzieci stwierdza się bardzo rzadko. Tylko ok. 2-3% wszystkich rozpoznań liszaja ma miejsce u osób przed 20. rokiem życia.

Liszaj płaski prawdopodobnie częściej występuje u osób zamieszkujących rejony tropikalne i subtropikalne.

Ponadto z większą częstością jest opisywany u dzieci zamieszkujących Azję.

Mogłoby to sugerować istnienie pewnych czynników genetycznych związanych z rasą.

Zachorowania występują z podobną częstotliwością u chłopców i dziewcząt, z niewielką przewagą u chłopców.

U dzieci liszaj płaski jest głównie ograniczony do skóry, natomiast na błonach śluzowych jest spotykany bardzo rzadko [4].

Jak rozpoznać liszaj płaski? 

Liszaj płaski zazwyczaj może być rozpoznany na podstawie obrazu klinicznego, który w postaci klasycznej choroby jest charakterystyczny i nie budzi wątpliwości.

Należy pamiętać, aby stwierdzając zmiany w jednym miejscu na skórze, dokładnie poszukać zmian w innych okolicach, w tym na błonie śluzowej jamy ustnej, płytkach paznokciowych czy owłosionej skórze głowy.

Współistnienie takich objawów jak bolesne czy utrudnione połykanie może być wskazaniem do badania endoskopowego i laryngologicznego. Czasem do jednoznacznego ustalenia rozpoznania konieczne jest przeprowadzenie badania histopatologicznego wycinków pobranych ze zmian na skórze lub błonach śluzowych. Ponadto w określonych sytuacjach pomocne może być wykonanie innych dodatkowych badań związanych z potencjalnymi przyczynami liszaja, m.in. badania wykrywające zakażenie wirusami zapalenia wątroby, bakterią Helicobacter pylori czy też badania immunopatologiczne wykrywające złogi przeciwciał na granicy skórno-naskórkowej. Istotny jest również wywiad w kierunku przyjmowanych leków, które mogą indukować tę chorobę.

Liszaj płaski wymaga różnicowania z takimi chorobami jak łuszczyca, liszaj pasmowaty, liszajowate osutki polekowe czy brodawki płaskie. Liszaj błon śluzowych należy różnicować z rogowaceniem białym (leukoplakią) i kandydozą błon śluzowych. Biorąc pod uwagę odmiany kliniczne liszaja płaskiego, diagnostyka różnicowa jest uzależniona od wyglądu obserwowanych zmian [1-3]. 

Liszaj płaski – leczenie 

Leczenie liszaja płaskiego zależy od lokalizacji i nasilenia zmian chorobowych. Ponieważ zmiany w postaci skórnej liszaja mogą ustępować samoistnie, celem leczenia jest przyspieszenie ustępowania zmian i zmniejszenie świądu.

W przypadku zajęcia błon śluzowych i występowania nadżerek zadaniem terapii jest ich wygojenie oraz zmniejszenie dolegliwości bólowych i trudności w przyjmowaniu pokarmów i płynów, a także zapobieganie lub zmniejszenie bliznowacenia.

Podobnie w liszaju płaskim ze zmianami na płytce paznokciowej czy owłosionej skórze leczenie ma zapobiec powikłaniom w postaci bliznowacenia.

Możliwości terapeutyczne liszaja płaskiego obejmują: 

• miejscowe glikokortykosteroidy – jest to leczenie pierwszego rzutu; stosuje się głównie silne i bardzo silne glikokortykosteroidy; 
• systemowe glikortykosteroidy – w przypadku nieskuteczności miejscowych steroidów lub w ciężkiej postaci liszaja nadżerkowego błon śluzowych można krótkotrwale zastosować preparaty doustne lub domięśniowe; 
• systemowe i miejscowe retinoidy (pochodne witaminy A) – stosuje się je samodzielnie lub w połączeniu ze steroidami; zaleca się je głównie w postaci doustnej, gdyż miejscowe preparaty mogą powodować podrażnienia; 
• fototerapia – w przypadku postaci skórnej liszaja stosuje się (samodzielnie lub w połączeniu z retinoidami) metodę PUVA, czyli naświetlanie promieniowaniem UV-A z wykorzystaniem fotouczulaczy lub naświetlanie wąskopasmowym promieniowaniem UV-B; 
• inne metody wykazujące skuteczność w określonych postaciach liszaja: leki immunosupresyjne, terapie biologiczne, inhibitory kalcyneuryny [1,3]. 

Czym może grozić nieleczony liszaj płaski? Powikłania 

Liszaj płaski może istotnie pogorszyć jakość życia osób dotkniętych tą chorobą.

Należy pamiętać, że poza postacią skórną, której objawy zwykle utrzymują się około roku, liszaj płaski jest schorzeniem przewlekłym.

W przypadku postaci skórnej pacjenci głównie skarżą się na przebarwienia po ustąpieniu zmian na skórze. Postępujące bliznowacenie może dotyczyć owłosionej skóry głowy – powoduje wówczas nieodwracalne łysienie oraz płytek paznokciowych – skutkuje zaburzeniem wzrostu i deformacją paznokci.

Znacznie poważniejsze skutki są związane z liszajem błon śluzowych, gdzie mogą występować trudności w połykaniu w przypadku zajęcia przełyku czy zaburzenia dotyczące życia seksualnego wynikające ze zmian na śluzówkach narządów płciowych.

Skutkiem liszaja może być włóknienie i bliznowacenie sromu, zwężenie pochwy, stulejka, zwężenie przełyku, utrata wzroku oraz zwężenie kanału łzowego.

Zauważono również związek występowania raka kolczystokomórkowego z liszajem płaskim, stąd w przypadku zmian opornych na leczenie pobiera się wycinki w celu wczesnej diagnostyki tego nowotworu [1,3]. 

Podsumowując, liszaj płaski jest stosunkowo częstą chorobą i stanowi ważne zagadnienie w dermatologii. W przypadku zauważenia u siebie objawów sugerujących tę chorobę należy zgłosić się do lekarza w celu odpowiedniej diagnostyki. Rozpoznanie liszaja płaskiego umożliwi wdrożenie leczenia łagodzącego symptomy i pozwalającego uniknąć powikłań występujących w niektórych postaciach tej choroby.

Przeczytaj również:
Liszaj twardzinowy – przyczyny, objawy, leczenie