Omdlenia odruchowe – przyczyny, rodzaje, diagnostyka

Czym są omdlenia? 

Omdlenie to czasowa utrata przytomności z towarzyszącą utratą napięcia mięśni posturalnych, skutkująca upadkiem. Następuje w wyniku zmniejszenia przepływu krwi przez naczynia zaopatrujące mózg. Omdlenie następuje nagle, choć mogą je poprzedzać objawy zwiastunowe. Trwa zwykle krótko – kilkanaście do kilkudziesięciu sekund i ustępuje samoistnie. Jego przebycie nie powoduje powstania trwałych następstw zdrowotnych, wykluczając ewentualne urazy spowodowane upadkiem. 

Najczęściej rozpoznawaną grupą omdleń, szczególnie powszechną wśród młodych pacjentów nieobciążonych kardiologicznie, są omdlenia odruchowe. Grupę tę można podzielić na poniższe podgrupy:

• omdlenia wazowagalne, 
• omdlenia sytuacyjne, 
• omdlenia w przebiegu nadwrażliwości zatoki szyjnej, 
• omdlenia atypowe lub nietypowe.

Omdlenia odruchowe – przyczyny 

W ludzkim organizmie za utrzymanie krążenia krwi – dostosowanego do aktualnej pozycji, aktywności i warunków – odpowiadają reakcje odruchowe. Wyzwalane są one przez działanie bodźców na receptory znajdujące się w sercu, naczyniach krwionośnych oraz poza układem krwionośnym. W wyniku łańcucha reakcji dochodzi do regulacji szerokości naczyń, ciśnienia tętniczego, częstości rytmu serca oraz objętości jego wyrzutu. 

Wystąpienie omdlenia odruchowego jest skutkiem nieprawidłowej reakcji odruchowej prowadzącej do rozszerzenia naczyń krwionośnych i spadku ciśnienia tętniczego (hipotensji) lub do spowolnienia akcji serca (bradykardii).

Wymienione procesy powodują zmniejszenie ukrwienia mózgu i prowadzą do utraty świadomości. 

Do omdleń odruchowych może dojść na skutek licznych mechanizmów. Poza odruchami z receptorów układu sercowo-naczyniowego występują reakcje wynikające z procesów zachodzących w ośrodkowym układzie nerwowym, a także z obwodowej nadwrażliwości receptorów autonomicznego układu nerwowego. 

Kiedy może dojść do omdlenia odruchowego? 

Omdlenia odruchowe wazowagalne występują zwykle w specyficznych sytuacjach. Mają związek z długotrwałym przebywaniem w pozycji stojącej, w dusznych pomieszczeniach lub wyzwalają je przeżywane silne emocje.  

Często wystąpienie omdlenia poprzedzają objawy zwiastunowe: 

• bladość powłok skórnych, 
• nadmierne pocenie się, 
• zawroty głowy, 
• nudności, 
• osłabienie, 
• zaburzenia widzenia – „mroczki”. 

Kolejnym typem omdleń odruchowych są omdlenia sytuacyjne. Występują po ekspozycji na bodziec wyzwalający. Gama możliwych bodźców wyzwalających jest bardzo szeroka. Może nim być na przykład: 

• spożycie posiłku, 
• stan po odbytym wysiłku fizycznym, 
• defekacja (oddawanie stolca), 
• mikcja (oddawanie moczu), 
• kaszel, 
• kichanie. 

Następnym typem są omdlenia odruchowe związane z mechaniczną stymulacją receptorów zatoki szyjnej. Nazywane są zespołem zatoki szyjnej. Receptory są pobudzane poprzez ucisk wywierany przez zbyt ciasny kołnierzyk, np. przy zwrocie głowy w bok czy zbyt ciasno zawiązany krawat. W wyniku pobudzenia receptorów dochodzi do obniżenia ciśnienia tętniczego, niedokrwienia ośrodkowego układu nerwowego i utraty przytomności. 

Omdlenia – diagnostyka 

Pacjent, u którego wystąpiło omdlenie, powinien zgłosić się do lekarza. Ten zbierze dokładny wywiad, wykona badanie fizykalne z pomiarem ciśnienia tętniczego oraz elektrokardiografię. Na podstawie uzyskanych informacji podejmie decyzję o ewentualnych dalszych badaniach i trybie diagnostyki ambulatoryjnej lub szpitalnej. 

W przypadku omdleń odruchowych u części pacjentów można odstąpić od pogłębiania diagnostyki i postawić rozpoznanie. Postępuje się tak w sytuacji, kiedy epizod miał typowy przebieg, wystąpił w typowej sytuacji i wykluczono nieprawidłowości w wyżej wymienionych badaniach. W przypadkach mniej typowych zastosowanie mają testy, takie jak próba pochyleniowa, próba pionizacji, masaż zatoki szyjnej czy elektrokardiograficzna próba wysiłkowa. 

Leczenie omdleń odruchowych 

W leczeniu omdleń odruchowych stosuje się metody niefarmakologiczne i farmakologiczne. 

Do metod niefarmakologicznych zaliczamy: 

• unikanie sytuacji wywołujących omdlenia, np. długotrwałego stania;  
• noszenie odzieży z luźniejszym kołnierzykiem; 
• spanie z głową ułożoną nieznacznie wyżej od tułowia; 
• utrzymywanie prawidłowego nawodnienia organizmu;  
• dostosowana do możliwości chorego regularna, umiarkowana aktywność fizyczna;  
• stosowanie pończoch uciskowych; 
• reagowanie na objawy zwiastujące omdlenia – przyjęcie pozycji leżącej / siedzącej lub wykonywanie ćwiczeń izometrycznych – napinanie mięśni kończyn dolnych lub rozciąganie mięśni przedramion (powodujących ponowny skurcz nadmiernie rozszerzonych obwodowych naczyń krwionośnych i podniesienie ciśnienia tętniczego). 

Leczenie farmakologiczne stosowane jest w przypadku nieskuteczności metod niefarmakologicznych i wykazuje niską skuteczność terapeutyczną. Stosuje się preparaty obkurczające naczynia krwionośne, zwiększające retencję płynów w ustroju, wpływające na receptory autonomicznego układu nerwowego czy na ośrodkowe szlaki transmisji sygnałów w mózgu. 

W ściśle określonych sytuacjach u niektórych pacjentów wskazane może być leczenie inwazyjne, które polega na implantacji stymulatora. 

Przeczytaj również:
Defibrylator AED – jak go używać?
Pierwsza pomoc w nagłym zatrzymaniu krążenia u dorosłych