Retinol w ciąży i podczas karmienia piersią. Czy można go stosować?

Czy retinol może być szkodliwy dla zdrowia matki i dziecka? 

Retinol, czyli forma witaminy A, może być potencjalnie szkodliwy dla zdrowia matki i dziecka, szczególnie w czasie ciąży i karmienia piersią. Wysokie dawki tzw. preformowanej witaminy A są uznawane za teratogenne, co oznacza, że mogą prowadzić do wad wrodzonych, takich jak zaburzenia rozwoju twarzoczaszki, serca oraz układu nerwowego u płodu. Szczególnie niebezpieczne są doustne retinoidy stosowane jako leki, np. izotretynoina lub acytretynoina, które są całkowicie przeciwwskazane w ciąży. Stosowanie tych leków wiąże się z bardzo wysokim ryzykiem ciężkich wad rozwojowych i poronień.

Jeśli chodzi o miejscowe stosowanie retinoidów (takich jak tretinoina, adapalen, tazaroten), dostępne dane są mniej jednoznaczne. Meta-analiza obejmująca ponad 650 przypadków ekspozycji na te substancje nie wykazała statystycznie istotnego zwiększenia ryzyka wad wrodzonych czy poronień. Niemniej jednak, ze względu na ograniczoną liczbę danych i możliwość wchłaniania przez skórę oraz przechodzenia substancji do krwiobiegu, większość organizacji medycznych i dermatologicznych zaleca unikanie nawet miejscowych retinoidów w czasie ciąży.

Retinol dostępny bez recepty, który często znajduje się w kosmetykach przeciwstarzeniowych, zawiera znacznie niższe stężenia aktywnej substancji. Mimo że ryzyko związane z jego stosowaniem jest mniejsze, nadal nie można całkowicie wykluczyć potencjalnych skutków ubocznych. Z tego względu lekarze zazwyczaj doradzają rezygnację z kosmetyków zawierających retinoidy na czas ciąży i laktacji, szczególnie że istnieją bezpieczne alternatywy, takie jak witamina C, kwas hialuronowy, kwas azelainowy czy bakuchiol, który wykazuje działanie zbliżone do retinolu, ale nie ma udokumentowanego działania szkodliwego dla płodu.

Warto podkreślić, że nie wszystkie formy witaminy A są równie ryzykowne. Prowitamina A (czyli beta-karoten obecny np. w marchwi czy dyni), jest uznawana za bezpieczną, ponieważ organizm przekształca ją w aktywną witaminę A tylko w potrzebnych ilościach. Dlatego spożycie beta-karotenu z diety nie wiąże się z ryzykiem teratogenności. Natomiast dzienne spożycie preformowanej witaminy A w ciąży nie powinno przekraczać 3000 µg (10 000 IU), zgodnie z zaleceniami WHO i EFSA.

Retinol a planowanie ciąży

Stosowanie retinoidów, szczególnie w formie doustnej, budzi poważne zastrzeżenia w kontekście planowania ciąży i opieki przedkoncepcyjnej. 

Zgodnie z aktualnymi wytycznymi Europejskiej Agencji Leków (EMA) i FDA (Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków), kobiety w wieku rozrodczym przyjmujące doustne retinoidy muszą stosować dwie skuteczne formy antykoncepcji, rozpoczynając przynajmniej miesiąc przed rozpoczęciem terapii i kontynuując przez miesiąc po jej zakończeniu w przypadku izotretynoiny.

W przypadku acytretyny antykoncepcję należy stosować nawet przez 2-3 lata po zakończeniu leczenia. 

W standardzie opieki przed rozpoczęciem terapii retinoidami doustnymi znajduje się także wykonywanie testu ciążowego: co najmniej raz przed rozpoczęciem leczenia, następnie co 30 dni w trakcie terapii oraz miesiąc po jej zakończeniu. 

Retinol a ciąża 

FDA klasyfikuje doustne retinoidy jako kategorię X, co oznacza, że istnieją jednoznaczne dowody na ich teratogenność u ludzi. Badania epidemiologiczne, eksperymenty na zwierzętach oraz rejestry ciąż kobiet narażonych na retinoidy jednoznacznie wykazały, że ryzyko ciężkich wad wrodzonych zdecydowanie przewyższa jakąkolwiek potencjalną korzyść z leczenia w czasie ciąży.

Badania pokazują, że nawet pojedyncza dawka retinoidu przyjęta w bardzo wczesnym okresie ciąży może prowadzić do nieodwracalnych zmian rozwojowych u płodu.

U płodów narażonych na retinoidy obserwuje się zaburzenia rozwoju ośrodkowego układu nerwowego (m.in. wodogłowie, niedorozwój mózgowia), niedorozwój struktur twarzoczaszki (takich jak małżowiny uszne, żuchwa, podniebienie), a także wady serca, grasicy i przytarczyc.

Jeśli chodzi natomiast o kosmetyki z retinolem, nie są one zalecane do stosowania w czasie ciąży. Ze względu na brak jednoznacznych danych klinicznych oraz możliwość nawet niewielkiego wchłaniania przez skórę i przenikania do łożyska, obowiązuje zasada ostrożności. Zamiast kosmetyków z retinolem, kobiety w ciąży mogą z powodzeniem sięgać po bezpieczne alternatywy, które również wspierają kondycję skóry. Szczególnie polecane są: kwas azelainowy, niacynamid, kwas hialuronowy i bakuchiol.

Retinol a karmienie piersią 

Choć miejscowe preparaty z retinoidami nie są tak inwazyjne jak ich doustne odpowiedniki, wciąż istnieją pytania o ich bezpieczeństwo dla karmionego dziecka.

Obecne dane naukowe sugerują, że miejscowe stosowanie retinolu w kosmetykach wiąże się z bardzo niskim poziomem wchłaniania do krwiobiegu, co oznacza, że ilość substancji mogąca przedostać się do mleka matki jest prawdopodobnie znikoma. Jednak mimo tych optymistycznych ocen, lekarze i farmaceuci zalecają rezygnację z kosmetyków z retinolem podczas karmienia piersią. Głównym powodem jest brak wystarczająco dużych, dobrze kontrolowanych badań klinicznych z udziałem kobiet karmiących. Teoretyczne bezpieczeństwo wynikające z niskiego wchłaniania nie jest równoznaczne z pełnym potwierdzeniem braku ryzyka.