Zespół sawanta. „Upośledzeni geniusze”?

Zespół sawanta – co to jest?

Zespół sawanta to termin określający rzadko występujący stan. Niezwykłe zdolności występujące u sawantów silnie kontrastują z ich deficytami, w tym występującą u większości niepełnosprawnością intelektualną. Ze względu na swój charakter, zdolności te nazywane są często „wyspami geniuszu”.
Pierwsze informacje opisujące zespół sawanta ukazały się w 1783 roku. Jednym z pierwszych naukowców badających zjawisko sawantyzmu był doktor John Langdon Down. Traktował on sawantyzm jako osobną jednostkę chorobową. Dzisiaj nie traktujemy już zespołu sawanta jako choroby, a jako pewne spektrum dotyczące szerokiej liczby zdolności o zróżnicowanym poziomie zaawansowania.

Sawantów możemy podzielić na 3 grupy:

• Sawanci posiadający „umiejętności odłamkowe” (Splinter skills). Do tej grupy przynależy największa liczba osób z zespołem sawanta. Umiejętności odłamkowe to specyficzne zdolności wykraczające poza ogólny poziom rozwoju danej osoby, np. zapamiętywanie i recytowanie numerów tablic rejestracyjnych, ciekawostek dotyczących specyficznych zainteresowań itp. Umiejętności odłamkowe często są postrzegane jako mało przydatne w codziennym życiu i mocno ograniczone. Sawanci mogą mieć trudność z ich praktycznym wykorzystywaniem. Dobrym przykładem jest sytuacja, w której 3-letnie dziecko z zespołem sawanta zna alfabet, np. recytuje go nawet od końca, potrafi czytać, ale nie jest w stanie pojąć znaczenia samych liter i ich używania, nie rozumie przeczytanego tekstu.
• Sawanci „utalentowani” – to osoby z zaburzeniami kognitywnymi (deficyty w funkcjonowaniu umysłowym), u których pomimo zaburzeń można zaobserwować pewne wyjątkowe zdolności, przeważnie w jednej dziedzinie (muzyka, umiejętności plastyczne, matematyka). Umiejętności te zdają się być wyjątkowe, przy czym są one często na poziomie podobnym do innych utalentowanych osób w populacji.
• Sawanci „ genialni” – to najrzadziej występująca grupa. Wyjątkowe umiejętności sawantów w tej grupie znacząco wykraczają poza poziom zdolności prezentowanych przez populację ogólną. Według szacunków naukowców jest około 50-100 genialnych sawantów na świecie.

Zespół sawanta – przyczyny

Na przestrzeni lat powstało wiele teorii i modeli próbujących wytłumaczyć przyczyny wystąpienia zespołu sawanta u osób z obniżonymi zdolnościami poznawczymi.

Najpopularniejsze teorie i modele naukowe wyjaśniające przyczyny rozwoju zespołu sawanta:

• Model paradoksalnej funkcjonalnej facylitacji – specyficzny sposób działania mózgu sawantów, występowanie wzajemnie hamujących się interakcji pomiędzy korą mózgową a tylnymi obszarami mózgu.
• Model autystyczny – podkreśla niedostateczną aktywność pewnych połączeń nerwowych (występują u ludzi neurotypowych), przy jednoczesnym występowaniu zwiększonej aktywności neuronalnej.
• Model hipernezji – zakłada, że u podstaw wyjątkowych umiejętności sawantów leży dobrze rozwinięta pamięć. Model ten wskazuje, że nie istnieją jednoznaczne dowody świadczące, że u podstaw zdolności sawantów leżą różnice w strukturach umysłowych pomiędzy nimi a osobami neurotypowymi. Twórcy tego modelu wskazują, że sawanci mogą przyjmować odmienne strategie radzenia sobie z problemami. To właśnie ta różnica w przyswajaniu umiejętności, informacji oraz sposobie ich wykorzystywania przekładają się na postrzeganie umiejętności sawantów jako wyjątkowych. Według autorów tego modelu większość zdolności przejawianych przez sawantów wcale nie różni się znacząco od zdolności występujących u osób niebędących sawantami.

Zyskująca na popularności teoria o zmianach metabolizmu mózgu wskazuje na pojawienie się zespołu sawanta jako „wypadkowej” zmian zachodzących w lewej półkuli mózgu, np. w wyniku uszkodzenia spowodowanego zmianami zwyrodnieniowymi, zmianami organicznymi na skutek wypadku itp. W przypadku gorszej pracy lewej półkuli mózgu może wystąpić rozwinięcie wyjątkowych zdolności. Odpowiedzialne za nie są obszary znajdujące się w prawej półkuli mózgu, np. uzdolnienia artystyczne.

Zespołu sawanta – objawy

W przypadku zespołu sawanta nie ma objawów, ponieważ nie jest to choroba. Można jednak wyróżnić pewne cechy charakterystyczne.

• Obecność „wysp geniuszu” – uzdolnień ponadprzeciętnych do poziomu pozostałych zdolności i umiejętności osoby, w jednej lub kilku dziedzinach. Mogą to być np.: słuch absolutny, szybkie liczenie w pamięci, łatwość nauki języków obcych, malowanie idealnie odzwierciedlonych pejzaży itp.
• Zauważalna rozbieżność pomiędzy poziomem rozwoju innych obszarów a specjalnymi umiejętnościami sawanta (w tym pamięcią dotyczącą obszaru jego uzdolnień).
• Współwystępowanie – sawantyzm często współwystępuje ze spektrum autyzmu, niepełnosprawnością intelektualną, uszkodzeniami układu nerwowego (przy czym nie u każdej osoby wystąpi zespół sawanta).
• Automatyczność i kompulsywność – kompulsywne powtarzanie czynności prowadzące do doskonalenia wyjątkowych umiejętności osób z zespołem sawanta, np. powtarzanie zasłyszanych melodii w przypadku uzdolnienia muzycznego.
• Świetna pamięć (związana z obszarem szczególnych uzdolnień) – często fotograficzna lub mechaniczna, np. zapamiętywanie rozkładu jazdy wszystkich autobusów w mieście. Pamięć jest często obecna przy braku zrozumienia szerszego kontekstu lub znaczenia, np. osoba może pamiętać i przytaczać ogrom faktów związanych z piłką nożną, ale nie rozumieć, dlaczego dane reguły gry zostały stworzone i czemu służą.

Zespół Aspergera a zespół sawanta

Zespół sawanta może współwystępować ze spektrum autyzmu i zespołem Aspergera (współcześnie traktowanym jako część zaburzeń ze spektrum autyzmu). Zakłada się, że około 25-50% osób będących w spektrum autyzmu posiada cechy sawanta. Osoby w spektrum autyzmu posiadają specyficzne zainteresowania, ale nie każdy posiada wyjątkowe talenty. Zespół sawanta może współwystępować nie tylko z zaburzeniami neurorozwojowymi, ale również z uszkodzeniami organicznymi mózgu czy niepełnosprawnością intelektualną. Naukowe źródła podają jednak, że nadal największy odsetek zespołu sawanta odnotowywany jest u wysoko funkcjonujących ludzi w spektrum.

Znani na świecie sawanci

Do słynnych genialnych sawantów, których wyjątkowe zdolności zadziwiły świat, należą:

• Kim Peek – posłużył za inspirację postaci Raymonda Babbitta z filmu Rain Man (1988). Miał stwierdzone uszkodzenie mózgu. Potrafił zapamiętać ok. 12 tys. książek słowo w słowo, znał tysiące dat historycznych, wydarzeń i map.
• Stephen Wiltshire – znany artysta, który potrafi stworzyć rysunkową idealną replikę panoramy miasta z pamięci po jednym locie helikopterem.
• Leslie Lamke – pianista i kompozytor cierpiący na porażenie mózgowe, osoba niewidząca. W wieku 14 lat zagrał z pamięci cały koncert fortepianowy Czajkowskiego, po jednym odsłuchaniu w telewizji. Zdiagnozowane spektrum autyzmu i niepełnosprawność intelektualna.
• Derek Paravicini – kolejny muzyk, również osoba niewidząca ze stwierdzonym spektrum autyzmu. Potrafi zagrać i zaimprowizować każdy utwór (po jednorazowym odsłuchaniu), gra w dowolnej tonacji.
• Daniel Tammet – to autor książek, u którego zdiagnozowano zespół Aspergera. Zapamiętał 22 514 cyfr liczby π. Posługuje się biegle kilkoma językami (m.in. islandzkim, fińskim). Twierdzi, że doświadcza synestezji liczbowej, czyli widzi liczby jako kolory i kształty.
• Jedediah Buxton – jeden z pierwszych opisywanych sawantów o wyjątkowych zdolnościach matematycznych. Żył w XVIII wieku i był angielskim rolnikiem. Potrafił wykonywać skomplikowane obliczenia, np. w potęgach i ułamkach, bez żadnych narzędzi.
• Alonzo Clemons – doznał urazu głowy w dzieciństwie, który pozostawił go z trwałym uszkodzeniem mózgu. Amerykański rzeźbiarz, który potrafi w ciągu kilku minut wyrzeźbić realistyczną figurkę zwierzęcia z pamięci.
• Tony DeBlois – niewidomy muzyk ze stwierdzonym spektrum autyzmu i niepełnosprawnością intelektualną. Zna ponad 8 tys. utworów, gra na 20 instrumentach i potrafi improwizować w dowolnym stylu.
• Flo and Kay Lyman – amerykańskie bliźniaczki jednojajowe. Są jednymi z nielicznych sawantów bliźniaczych. Ich przypadek został przedstawiony w filmie dokumentalnym „The Rainman Twins” z 2008 roku. Obie są osobami w spektrum autyzmu. Posiadają wybitną pamięć autobiograficzną. Pamiętają każdy dzień swojego życia z dokładnymi szczegółami. Są jedynymi opisanymi bliźniaczkami sawantkami w literaturze. Sam fakt, że są płci żeńskiej jest wyjątkowy, gdyż sawantyzm częściej występuje u mężczyzn. Mają te same szczególne zdolności (wybitna pamięć autobiograficzna), co sugeruje możliwe genetyczne lub neurobiologiczne podłoże sawantyzmu.