Jakie prawa przysługują kobietom w ciąży?

Ciąża a prawo pracy 

Polskie prawo pracy reguluje zasady, których powinni trzymać się pracodawcy w stosunku do kobiet w ciąży. Mówią one m.in. o tym, jakie przywileje dotyczą ciężarnych oraz komu i na jakich zasadach przyznawany jest urlop macierzyński. 

Zatrudnienie na podstawie umowy o pracę 

Podczas ciąży, urlopu macierzyńskiego, rodzicielskiego oraz wychowawczego pracodawca nie może rozwiązać umowy zawartej wcześniej z pracownicą. Wyjątek stanowią umowy terminowe albo rozwiązanie umowy z winy pracownicy.

Jeśli umowa zostanie nieprawidłowo wypowiedziana, przysługuje Ci większy zakres roszczeń odszkodowawczych.

W ciąży nie możesz pracować powyżej 8 godzin dziennie, w nocy oraz poza zakładem pracy.

Nie możesz również pracować w warunkach uciążliwych, niebezpiecznych ani szkodliwych:

• związanych z nadmiernym wysiłkiem fizycznym;
• w pozycji wymuszonej oraz w stojącej dłużej niż przez 3 godziny w ciągu zmiany;
• w zimnym, gorącym i zmiennym mikroklimacie;
• w otoczeniu narażającym na drganie i hałas, pole elektromagnetyczne lub promieniowanie jonizujące;
• przy niskim i wysokim ciśnieniu;
• ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi lub chemicznymi;
• przy pracach grożących ciężkimi urazami fizycznymi lub psychicznymi.

Jeśli w trakcie pracy musisz wykonać badania lekarskie związane w ciążą, pracodawca nie może Ci odmówić. Za ten okres przysługuje Ci wynagrodzenie w pełnej wysokości.

Pracodawca ma obowiązek utrzymania Twojego stanowiska pracy, gdy przebywasz na urlopie związanym z rodzicielstwem. Dodatkowo podczas urlopu rodzicielskiego lub wychowawczego możesz wykonywać pracę zawodową. 

Umowa zawarta na czas określony lub okres próbny (który przekracza jeden miesiąc) musi być przedłużona do dnia porodu, jeśli ulegałaby rozwiązaniu po upływie trzeciego miesiąca ciąży. Po urodzeniu dziecka nabywasz prawa do urlopu macierzyńskiego i rodzicielskiego.

Po powrocie do pracy mama karmiąca piersią również może liczyć na przywileje. Przysługują jej dwie półgodzinne przerwy na karmienie. Godziny, w których z nich skorzysta, muszą zostać uzgodnione z pracodawcą.

Zatrudnienie tymczasowe 

Od 1 czerwca 2017 roku zmieniły się zasady dla kobiet w ciąży w przypadku zatrudnienia tymczasowego. Gdy po minimum dwumiesięcznym zatrudnieniu tymczasowym umowa na czas określony zostałaby rozwiązana i jednocześnie upłynie trzeci miesiąc ciąży, to automatycznie jest ona przedłużona do czasu porodu. Natomiast w dniu porodu nabywasz prawo do płatnego urlopu macierzyńskiego i rodzicielskiego.

Masz prawo odmówić wykonywania zajęć innych niż określone przy zatrudnieniu. Pracodawca nie może skierować Cię do pracy w innej firmie, jeśli nie wyrazisz na to zgody.

Zatrudnienie na podstawie umowy zlecenia 

Umowa zlecenie nie chroni Cię przed zwolnieniem. Pracując na jej podstawie, podlegasz kodeksowi cywilnemu, a nie kodeksowi pracy. Zasiłek chorobowy i macierzyński zależą od tego, czy masz opłaconą składkę chorobową w dniu porodu.

Aby ubiegać się o zasiłek chorobowy w trakcie ciąży, musisz opłacać składkę chorobową nieprzerwanie przez minimum 90 dni.

Zasiłek macierzyński uzyskuje się od pierwszego dnia ubezpieczenia. 

Zatrudnienie na podstawie umowy o dzieło 

Jeśli jesteś zatrudniona na podstawie umowy o dzieło, przysługuje Ci odpowiednik urlopu macierzyńskiego i rodzicielskiego – świadczenie rodzicielskie wypłacane przez 12 miesięcy od dnia urodzenia dziecka. Wynosi ono 1000 zł miesięcznie. Aby je otrzymać, nie trzeba spełniać kryteriów dochodowych. 

Prowadzenie działalności gospodarczej 

Jeśli prowadzisz działalność gospodarczą, opłacanie składki chorobowej nieprzerwanie przez minimum 90 dni daje Ci te same prawa, co kobietom zatrudnionym na etacie. W dniu porodu nabywasz prawo do urlopu macierzyńskiego i rodzicielskiego, a zasiłek macierzyński wyliczany jest jako średnia składek z ostatnich 12 miesięcy.  

Jeśli prowadzisz działalność przez minimum 6 miesięcy, możesz zawiesić ją na okres:

• do 3 lat, aby sprawować opiekę nad dzieckiem (nie dłużej niż do ukończenia 5. roku życia);
• do 6 lat w przypadku dzieci niepełnosprawnych (nie dłużej niż do ukończenia 18. roku życia).

Ubezpieczenie społeczne w tym okresie jest finansowane z budżetu państwa. 

Ciąża a praca przed komputerem 

Ten rodzaj pracy został uregulowany w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 3 kwietnia 2017 roku.

Cieżarna może pracować przy komputerze nieprzerwanie przez 50 minut. Po tym czasie przysługuje jej 10-minutowa przerwa wliczona do czasu pracy.

Czas pracy przed monitorem nie powinien przekraczać 8 godzin na dobę.

Ciąża a korzystanie z opieki zdrowotnej 

Jeśli jesteś w ciąży, w trakcie porodu lub połogu (czyli do 6 tygodni po porodzie), masz obywatelstwo polskie i mieszkasz w kraju? Jeśli tak, to przysługuje Ci bezpłatna opieka zdrowotna we wszystkich placówkach posiadających kontrakt z Narodowym Funduszem Zdrowia. W tym przypadku nie musisz mieć ubezpieczenia zdrowotnego.

Dodatkowo możesz korzystać z opieki medycznej bez kolejki, a więc niezależnie od listy oczekujących. Warunkiem jest okazanie karty ciąży lub zaświadczenia o ciąży (potwierdzone dokumentem tożsamości) oraz ewentualnie skierowania. 

Od 1 stycznia 2017 roku obowiązuje Ustawa o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem”.

Jeśli ciężarna posiada skierowanie do specjalisty (np. kardiologa, diabetologa, endokrynologa czy stomatologa), powinna być przyjęta tego samego dnia lub najpóźniej w ciągu 7 dni roboczych.  

Aby skorzystać z tego uprawnienia, musi okazać zaświadczenie o ciąży wystawione przez ginekologa lub skierowanie z informacją, który to tydzień ciąży. W razie nieprzestrzegania powyższego przepisu możesz złożyć skargę do kierownictwa placówki lub oddziału NFZ.

Bezpłatne leki dla kobiet w ciąży 

Zgodnie z nowelizacją z 2020 r. Ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych z 2004 r. kobietom w ciąży przysługują bezpłatne leki.

W ustawie tej określono, że ciążę może stwierdzić tylko:  

• lekarz – specjalista w dziedzinie położnictwa i ginekologii,  
• lekarz odbywający specjalizację w tej dziedzinie, 
• położna POZ bądź położna, która wykonuje świadczenia z zakresu ambulatoryjnej opieki specjalistycznej w poradni położniczo-ginekologicznej. 

Recepty mogą wystawić też pozostali lekarze posiadający kontrakt z NFZ, ale tylko na podstawie przedłożonego zaświadczenia o ciąży. 

Zaświadczenie o ciąży jest ważne przez cały jej okres, ale maksymalnie do 15 dni po planowanej dacie porodu. Powinna być ona wskazana w tym zaświadczeniu. 

Do leków bezpłatnych dla kobiet w ciąży należą m.in.:

• insuliny (stosowane w leczeniu cukrzycy ciążowej),  
• luteina (stosowana na podtrzymanie ciąży),  
• lewotyroksyna (stosowana w chorobach tarczycy),  
• preparaty zawierające heparyny (o działaniu przeciwzakrzepowym),  
• leki stosowane w chorobach obturacyjnych dróg oddechowych, 
• metoprolol (lek stosowany w nadciśnieniu), 
• leki o działaniu przeciwdrgawkowym, 
• kortykosteroidy (leki hormonalne do stosowania wewnętrznego, bez hormonów płciowych), 
• kwas ursodeoksycholowy (lek stosowany w cholestazie ciężarnych),
• szczepionka przeciwko grypie sezonowej.  

Cała lista obejmuje w tej chwili 397 pozycji i ma być systematycznie uzupełniana. 

Prawo do nieodpłatnej pomocy prawnej 

Wspomniana „Ustawa za życiem” reguluje też kwestię pomocy prawnej dla kobiet ciężarnych. Dotyczy ona praw rodzicielskich i pracowniczych.   

Na stronie Ministerstwa Sprawiedliwości znajdziesz adresy ośrodków, które udzielają darmowej pomocy prawnej. 

Prawo do wsparcia psychologicznego dla kobiet w ciąży 

Ciąża to z wielu powodów trudny czas dla kobiety. Poza ogromną radością może pojawić się też wiele negatywnych emocji. Mogą być one związane ze zmianami hormonalnymi, obawami dotyczącymi przebiegu ciąży, porodu oraz czasu po narodzinach dziecka.

Kobieta może borykać się wówczas z:  

• obniżonym samopoczuciem,  
• odczuwaniem skrajnych emocji (w tym smutku i lęku),  
• zmęczeniem, 
• zniechęceniem do aktywności. 

W „Ustawie za życiem” istnieje zapis dotyczący dodatkowego wsparcia psychologicznego dla kobiet w ciąży. Jest ono bezpłatne i udzielane bez skierowania w poradniach zdrowia psychicznego (w ramach NFZ) maksymalnie do 7 dni roboczych.

Jeśli poród zakończył się śmiercią dziecka lub noworodek waży poniżej 1500 gramów, jest skrajnie niedojrzały lub posiada wadę, szpital ma obowiązek zapewnić kobiecie opiekę psychologa.

Prawo do edukacji przedporodowej

Standard organizacyjny opieki okołoporodowej porusza zagadnienie edukacji przedporodowej, popularnie nazywanej szkołą rodzenia. Kobieta w ciąży ma prawo do bezpłatnego kursu obejmującego zagadnienia teoretyczne i praktyczne dotyczące okresu ciąży, porodu oraz połogu. Szkolenie przeprowadza położna. Dodatkowo lekarz położnik także powinien edukować pacjentkę w tym zakresie.

Prawo do poradnictwa laktacyjnego

Będąc w szpitalu po urodzeniu dziecka, masz prawo do przeszkolenia z zakresu karmienia piersią. Położna pokaże Ci, w jaki sposób przystawiać noworodka do piersi i przedstawi zasady prawidłowej laktacji. Taka pomoc w szpitalu jest bezpłatna i warto z niej korzystać. 

Jeśli problemy z karmieniem pojawią się po wyjściu ze szpitala, możesz skorzystać z pomocy doradcy w poradni laktacyjnej. 

Warto również skorzystać z rad i doświadczenia położnych środowiskowych, które opiekują się kobietą w połogu i noworodkiem po wyjściu ze szpitala. Pomogą one nie tylko w kwestiach laktacyjnych, ale również pielęgnacji noworodka.

Prawo do zaplanowania porodu 

Przed porodem warto (i ciężarna ma do tego prawo) przygotować tzw. plan porodu. Możesz w nim zawrzeć swoje oczekiwania i określić, na jakie procedury w trakcie porodu się zgadzasz. Taki dokument zostanie dołączony do Twojej dokumentacji medycznej. Oczywiście stanowi on pewną podstawę, którą można zmienić w trakcie porodu, gdy zajdzie taka potrzeba. 

Wiele szpitali ma własne wzory planu porodu. Znajdziesz je zwykle na stronie internetowej danej placówki.

Prawo do porodu w godnych warunkach i zapewnienie intymności 

Kobieta ma prawo do rodzenia w godnych warunkach oraz do intymności w trakcie porodu. Na sali porodowej powinien znajdować się tylko niezbędny personel. Na obecność dodatkowych osób, w tym studentów, ciężarna musi wyrazić zgodę (zgodnie z Ustawą o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta).

Prawo do obecności bliskiej osoby podczas porodu 

Podczas porodu, jak i w gabinecie lekarskim przy przyjęciu do szpitala może towarzyszyć Ci bliska osoba. Pod tym pojęciem kryje się nie tylko małżonek.

Może nim być:

• krewny lub powinowaty,  
• przedstawiciel ustawowy,  
• osoba pozostająca we wspólnym pożyciu, 
• inna osoba, która zostanie wskazana przez ciężarną. 

Są dwa wyjątki od tego prawa. Lekarz lub inny członek personelu mogą nie zgodzić się na obecność osoby bliskiej ze względu na zagrożenie epidemiczne lub bezpieczeństwo zdrowotne pacjentki. Fakt ten należy jednak odnotować w dokumentacji medycznej. 

Pamiętajmy też, że odwiedziny ciężarnej w szpitalu mogą odbywać się tylko w wyznaczonych godzinach. 

Prowadzenie ciąży przez położną 

Zgodnie z prawem prawidłowo przebiegającą ciążę może prowadzić nie tylko lekarz ginekolog, ale także położna o odpowiednich kwalifikacjach. 

Zakres działań położnej obejmuje: 

• konsultacje w kwestiach związanych z rozwojem dziecka, 
• porady dotyczące dolegliwości ciążowych oraz naturalnych sposobów na ich łagodzenie,
• konsultacje i pomoc przy przygotowaniu planu porodu,
• analizę wyników badań laboratoryjnych. 

Ciężarnej prowadzonej przez położną przysługuje taka sama ilość wizyt i te same badania jak w przypadku ciąży prowadzonej przez ginekologa. Jeśli w trakcie ciąży pojawią się problemy, położna skieruje ciężarną do ginekologa lub lekarza innej specjalności.

Społeczne przywileje kobiet w ciąży 

Niektóre przywileje nie są usankcjonowane prawnie, a wynikają raczej z przyjętych norm społecznych.

Należą do nich m.in.:  

• ustępowanie ciężarnej miejsca w środkach komunikacji publicznej;  
• przepuszczanie w kolejce w sklepie (lub specjalne „kasy pierwszeństwa”), banku czy innych miejscach;  
• specjalnie wyznaczone miejsca do parkowania dla kobiet ciężarnych. 

Przeczytaj również:
Standardy opieki okołoporodowej. Czy znasz swoje prawa?