Szczepionki. Przed czym chronią i jak wpływają na naszą odporność?

Początki szczepień na świecie

W Indiach zakładano dzieciom ubrania ozdrowieńców lub wkłuwano igły zabrudzone ropą osób zarażonych ospą. W Chinach natomiast proszek ze zdartych strupów osób chorujących na ospę ścierano, mieszano z ziołami i wcierano zdrowym ludziom w śluzówkę nosa. Zauważono, że u osób potraktowanych w ten sposób rozwijała się łagodna postać choroby. Podobne procedury zaczęto także praktykować w XVIII-wiecznej Europie.       

Za pioniera szczepień uważa się Edwarda Jennera. Zaobserwował on, że kobiety dojące krowy, pomimo zarażenia się od nich ospą krowią, chorowały dość krótko. Na dodatek nie zarażały się one również ospą prawdziwą lub jeżeli do tego dochodziło, manifestowały łagodne objawy choroby. Na podstawie swoich spostrzeżeń w 1796 Jenner przeprowadził eksperyment. Polegał on na wprowadzeniu do nacięć na ramieniu 8-letniego chłopca ropy pochodzącej z pęcherza dłoni dójki. Dziecko przechorowało łagodnie tzw. krowiankę, a po roku okazało się, że jest ono także odporne na wirusa ospy prawdziwej. Proces wakcynacji (łac. variola vaccina– ospa krowia) szybko rozpowszechnił się w całej Europie. 

Kolejne kroki milowe w opracowywaniu szczepionek poczynili:

• Ludwik Pasteur,
• Robert Koch, 
• Odon Bujwid, 
• oraz wielu innych.   

Przed jakimi chorobami chronią nas szczepienia? 

Naukowcy skupili się na opracowywaniu szczepionek przeciwko chorobom, które przez lata dziesiątkowały populację ludzką. W wyniku ich wieloletniej pracy udało się stworzyć szczepionki przeciwko chorobom bakteryjnym, należą do nich:

• gruźlica,
• krztusiec,
• błonica, 
• tężec,
• Haemophilus influenzae (Hib), 
• pneumokoki, 
• meningokoki,  
• dur brzuszny,
• cholera, 
• wąglik, 
• oraz pałeczki ropy błękitnej odpowiedzialne m.in. za sepsę. 

Istnieją również szczepionki przeciw chorobom wirusowym, takimi jak: 

• poliomyelitis,
• odra,
• świnka,
• różyczka,
• ospa wietrzna,
• grypa,
• wirusowe zapalenie wątroby typu A i B (WZW A i B),
• wścieklizna,
• wirus brodawczaka ludzkiego (HPV),
• biegunka rotawirusowa, 
• kleszczowe zapaleniu mózgu,
• japońskie zapalenie mózgu,
• żółta febra,
• gorączka krwotoczna (Denga). 

 Szczepionka na koronawirusa 

Aktualnie trwają intensywne prace nad stworzeniem szczepionki przeciwko SARS-CoV-2. Mimo prowadzonych badań na całym świecie nie ma jeszcze potwierdzonej szczepionki na COVID19.

Szczepionka na malarię

Szczepionka przeciwko malarii ukończyła już III fazę badań klinicznych i trwa pilotażowy program wakcynacji dzieci w Afryce. 

Szczepionka na boreliozę

Na przełomie XX i XXI dostępna była także szczepionka przeciwko boreliozie, jednak ze względu na wątpliwą skuteczność oraz poważne działania niepożądane została wycofana z obrotu.  

W sierpniu 2020 francuska firma biotechnologiczna poinformowała, że wyniki drugiej fazy badań klinicznych ich szczepionki przeciwko boreliozie są bardzo obiecujące. Wskazują bowiem, że preparat jest skuteczny i bezpieczny. Jeżeli wyniki potwierdzą się u większej grupy osób istnieje szansa, że za kilka lat szczepionka ta trafi na rynek. 

Rodzaje szczepionek

Ze względu na formę antygenu szczepionki można podzielić na: 

• żywe, atenuowane, zawierające całe drobnoustroje pozbawione zjadliwości np. przeciw gruźlicy, rotawirusom, 
• martwe, zawierające inaktywowane temperaturą, promieniowaniem lub czynnikiem chemicznym drobnoustroje np. przeciw wściekliźnie, kleszczowemu zapaleniu mózgu, 
• zawierające wyizolowane antygeny np. przeciw wirusowi brodawczaka ludzkiego, meningokokom. 

Szczepionki żywe zwykle wywołują silniejszą odporność już po pierwszej dawce (wyjątek- preparaty doustne). Częściej jednak po ich zastosowaniu występują odczyny poszczepienne. Mogą także indukować zakażenie u osób osłabionych, stąd nie podaje się ich pacjentom w trakcie leczenia immunosupresyjnego czy chorym na białaczkę.  

Z kolei szczepionki martwe są łagodniejsze dla organizmu i mogą być stosowane u osób o obniżonej odporności, ale wymagają podania kilku dawek w celu uzyskania trwałego działania.  

Szczepionki zawierające wyizolowane antygeny zwykle cechuje najmniejsza immunogenność czyli zdolność do stymulowania układu immunologicznego. 

Kolejna klasyfikacja opiera się o ilość antygenów i drobnoustrojów w szczepionce, na które uodparnia preparat: 

• monowalentna – zawiera antygeny jednego rodzaju, uodparnia przeciw jednej chorobie np. szczepionka WZW B, 
• poliwalentna – zawiera od kilku do kilkudziesięciu podtypów antygenów danego drobnoustroju chorobotwórczego np. szczepionka przeciw grypie, HPV, pneumokokom, 
• skojarzona – mieszanina szczepionek mono- i poliwalentnych, uodparnia jednocześnie na kilka chorób np. DPT (tężec, błonica, krztusiec), MMR (odra, świnka, różyczka). 

Opracowanie szczepionek wysoko skojarzonych dało możliwość zmniejszenia liczby wkłuć, tym samym ograniczając ból, stres i inne negatywne odczucia pacjenta, zwłaszcza tego najmłodszego. 

Reakcja organizmu na szczepienie

W wyniku przebytej choroby organizm zaczyna wytwarzać przeciwciała przeciwko antygenom drobnoustrojów, które ją wywołały. Zjawisko to określane jest mianem odpowiedzi humoralnej układu immunologicznego.  

Komórki odpowiedzi immunologicznej zapamiętują antygen, który wcześniej wywołał chorobę. Dzięki temu przy ponownym kontakcie z drobnoustrojem stymulują one produkcję odpowiednich immunoglobulin nie dopuszczając tym samym do ponownego zachorowania. Jeżeli jednak do niego dojdzie, choroba zwykle przebiega łagodnie. Proces ten nazywany jest pamięcią immunologiczną.   

Na podobnej zasadzie działa szczepionka. Jest to preparat biologiczny, który zawiera 1 lub więcej antygenów drobnoustrojów chorobotwórczych. Po jego podaniu organizm zaczyna wytwarzać przeciwciała i nabywa odporności bez zachorowania. Jej poziom porównywalny jest do odporności obserwowanej po przebytym zakażeniu, a w obu przypadkach mówimy o wykształceniu odporności nabytej (swoistej) czynnej. 

Dlaczego zatem np. na grypę niektórzy chorują co roku? 

Wirusy, w tym także grypy charakteryzują się dużą zmiennością. Zmutowany wirus nie jest rozpoznawany przez komórki pamięci immunologicznej i w konsekwencji dochodzi do zachorowania.  

Od czego zależy skuteczność szczepień? 

Najistotniejszy jest skład samej szczepionki, włącznie z substancjami pomocniczymi a także sposób jej produkcji. Nie bez znaczenia jest także: 

• wiek pacjenta, 
• sprawność układu odpornościowego, 
• schemat szczepienia. 

Rola szczepień 

Wprowadzenie Programu Szczepień Ochronnych, z podziałem na szczepienia obowiązkowe i zalecane, miało na celu wywołanie odporności indywidualnej i zbiorowiskowej. Dzięki zaszczepieniu milionów dzieci na świecie w wielu krajach udało się całkowicie wyeliminować polio, odrę, gruźlicę, błonicę czy krztusiec a wcześniej jedną z największych plag w historii ludzkości- ospę prawdziwą.  

Stosowanie szczepionek przeciw chorobom bakteryjnym niesie dodatkową korzyść. Ze względu na zmniejszoną zachorowalność ogranicza się także rozwój antybiotykooporności tych drobnoustrojów.  

Aktualnie największy nacisk kładzie się na szczepienie noworodków i niemowląt. Dziecko rodzi się z niedojrzałym układem odpornościowym. Dodatkowo, między 2 a 6 miesiącem życia zanikają przeciwciała przekazane mu przez matkę w życiu płodowym. Maluch nie ma odpowiednich narzędzi, by bronić się przed drobnoustrojami, z którymi ma styczność. Dlatego tak ważne w tym okresie jest wsparcie jego systemu immunologicznego poprzez szczepienia. Chronią one nie tylko samo dziecko, ale także wszystkich tych, z którymi ma ono styczność, a którzy z pewnych powodów (nowotwór, AIDS) nie mogą być zaszczepieni.  

W wyniku ruchów antyszczepionkowych oraz obalonej już teorii mówiącej o autyzmie wywołanym szczepieniem przeciwko odrze, śwince i różyczce, część rodziców nie zdecydowała się zaszczepienie swoich dzieci. W efekcie dzisiejsze społeczeństwo ponownie zmaga się z wcześniej wyeliminowaną odrą, polio czy gruźlicą. Przypadki zachorowań na te choroby z uwagi na wysoką wyszczepialność przez wiele lat nie były odnotowywane. 

Według WHO dzięki szczepieniem rocznie udaje się uniknąć od 2 do 3 milionów zgonów. Pomimo ryzyka wystąpienia odczynów poszczepiennych epidemiolodzy są zgodni – szczepienia to najskuteczniejsza metoda walki z chorobami zakaźnymi a jedynie wysoka wyszczepialność jest w stanie zapewnić społeczeństwu odporność grupową.   

ZAPAMIĘTAJ!

• Dzięki szczepieniom udało się powstrzymać wiele zakaźnych chorób na świecie. 
• Szczepionki wpływają na wzmocnienie odporności nabytej.
• Coroczne szczepienie przeciwko grypie obniża ryzyko powikłań w trakcie choroby oraz minimalizuje możliwość zachorowania w sezonie grypowym. 
• Nie wprowadzono jeszcze szczepionki przeciwko koronawirusowi, dlatego należy wzmacniać odporność oraz przestrzegać wszelkich zaleceń dotyczących COVID19.

Przeczytaj również:
Czy otyłość może obniżać odporność?
Odporność a choroby autoimmunologiczne
Czy problemy z zajściem w ciążę mogą mieć związek z odpornością?