Gorączka Zachodniego Nilu (WNF) – niebezpieczna choroba przenoszona przez komary

Wirus Zachodniego Nilu (WNV) – co to jest?

Wirus Zachodniego Nilu (WNV, ang. West Nile Virus) jest czynnikiem odpowiedzialnym za wywołanie choroby zwanej gorączką Zachodniego Nilu (WNF, ang. West Nile Fever). Jest chorobotwórczy szczególnie dla dzikich, wędrownych i drapieżnych ptaków, które są jednocześnie jego głównym rezerwuarem. Odnotowywane są także zakażenia u ssaków (szczególnie u koni), ale warto nadmienić, że u większości psów, bydła, owiec i świń infekcja przebiega bezobjawowo. Duże zaniepokojenie budzi możliwość wniknięcia wirusa do ciała człowieka, co w niektórych przypadkach prowadzi do poważnych konsekwencji zdrowotnych, a nawet śmierci.

Wirus Zachodniego Nilu należy do rodziny Flaviviridae, rodzaju Flavivirus i wchodzi w skład serokompleksu japońskiego zapalenia mózgu. Patogen ten po raz pierwszy został wyizolowany w Ugandzie w 1937 roku z surowicy gorączkującej pacjentki. Mimo tego, że WNV pochodzi z terenów afrykańskich, krajów Bliskiego Wschodu oraz północno-zachodniej części Azji, to obecnie rozpowszechniony jest właściwie na całym świecie, ze szczególnym uwzględnieniem terenów ciepłych i wilgotnych.

Uwaga! Coraz częściej odnotowuje się przypadki zachorowania na Gorączkę Zachodniego Nilu również w Europie.

Pojedyncza cząstka WNV ma kształt dwudziestosześcianu o wielkości 40-60 nm. W skład wirusa wchodzą 3 białka strukturalne (glikoproteina otoczkowa E, białko rdzenia C, białko membranopodobne prM) oraz 7 białek niestrukturalnych (NS1, NS2a, NS2b, NS3, NS4a, NS4b, NS5). Genom wirusa obejmuje jednoniciowy RNA o polaryzacji dodatniej (ssRNA+). Wirus Zachodniego Nilu jest stabilny w pH 8.0, natomiast takie czynniki jak kwaśne środowisko, temperatura powyżej 40°C, detergenty i promienie UV powodują jego inaktywację. Cechą charakterystyczną tego wirusa jest jego duża zmienność i możliwość adaptacji do panujących warunków środowiska. W związku z tym, w wyniku badań filogenetycznych uwzględniających pochodzenie patogenu, wyodrębniono kilka głównych linii wirusa.

Komary – główne źródło zakażenia Gorączką Zachodniego Nilu

Przekazywanie Wirusa Zachodniego Nilu na inne organizmy odbywa się za pomocą tzw. wektorów, którymi są przede wszystkim muchówki żywiące się krwią. Zaliczamy do nich:

• kuczmany (Ceratopogonidae),
• meszki (Simuliidae),
• ślepaki (Tabanidae),
• komary (Culicidae).

Uwaga! Duże niebezpieczeństwo stanowią także kleszcze (Ixodidae), co sprawia, że WNV można zaliczyć do arbowirusów, czyli do grupy wirusów przenoszonych przez stawonogi.

Najpoważniejszym zagrożeniem w powyższej grupie wektorów są komary, których masowe występowanie w okresie letnio-jesiennym powoduje zwiększenie ryzyka zachorowań na gorączkę Zachodniego Nilu. Czynnikami sprzyjającymi utrzymaniu Wirusa Zachodniego Nilu w środowisku jest:

• wysoka temperatura,
• duża wilgotność powietrza,
• płytkie, stojące zbiorniki wodne.

Wirus może zimować w ciele hibernujących samic, a następnie w sprzyjających warunkach atmosferycznych, rozprzestrzenia się po ich całym organizmie. Ustalono, że namnażanie wirusa w śliniankach komarów i innych muchówek jest możliwe w temperaturze powyżej 22°C występującej przez co najmniej 12 dni. Przenoszenie wirusa na zwierzęta i ludzi następuje poprzez ukąszenie komara. Po namnożeniu się w tkankach obwodowych wirus dociera do ośrodkowego układu nerwowego, gdzie wywołuje poważne konsekwencje zdrowotne.

Wirus zachodniego Nilu – zagrożenie dla ptaków

Obecność wirusa potwierdzono aż u 326 gatunków ptaków, które są jego głównym  rezerwuarem (dane na rok 2017). Najbardziej narażone są:

• ptaki krukowate (wrony, kruki, sójki),
• ptaki drapieżne (jastrzębie, sokoły, sowy),
• drób (np. gęsi).

Zakażone ptaki są osłabione i wykazują szereg zaburzeń neurologicznych, takich jak:

• drgawki,
• niezborność ruchów,
• wygięcie głowy i szyi,
• pływanie w kółko.

Zmiany morfologiczne obejmują m.in. przekrwienie mózgu, wybroczyny w mięśniu sercowym, zanik mięśni piersiowych, martwicę śledziony i powiększenie węzłów chłonnych.

Z powodu wirusa Zachodniego Nilu wielokrotnie odnotowywano epidemie związane z masowym umieraniem ptactwa, np. w 1997 roku w Izraelu czy w 2003 roku na Węgrzech.

Czy wirus jest niebezpieczny dla ludzi?

Niestety zarażenie wirusem Zachodniego Nilu dotyczy nie tylko ptaków i ssaków, ale także człowieka, co jest zazwyczaj skutkiem ukąszenia przez zainfekowanego komara. W naszym ciele wirus namnaża się najpierw w komórkach skóry, a następnie przedostaje się do węzłów chłonnych, skąd wraz z krwią przenika do wątroby i nerek. Następnie po zakażeniu komórek immunologicznych dociera do ośrodkowego układu nerwowego, gdzie wywołuje szereg zaburzeń neurologicznych.

Dobrą informacją jest fakt, że aż 80% zakażeń przebiega bezobjawowo, a namnażanie wirusa w organizmie (wiremia) trwa krótko i kończy się przed manifestacją pierwszych objawów. Dodatkowo zarażenie wirusem u dzieci przebiega z reguły dość łagodnie. Trzeba także jasno zaznaczyć, że u człowieka i ssaków obserwowane są przypadkowe zakażenia WNV, a jego głównym źródłem do chwili obecnej pozostają ptaki. 

Przeciętny okres inkubacji choroby u człowieka wynosi od 2 do 10 dni. Zaniepokoić powinny nas następujące objawy zakażenia wirusem Zachodniego Nilu:

• ból i zawroty głowy,
• gorączka,
• ogólne złe samopoczucie i bóle mięśniowe,
• brak apetytu i nudności,
• powiększone węzły chłonne,
• grudkowata wysypka.

Powyższe objawy gorączki Zachodniego Nilu (WNF) zwykle ustępują samoistnie po 3-6 dniach, jednak w 1:150 przypadków może dojść do ciężkiego przebiegu choroby o charakterze neuroinwazyjnym, z wystąpieniem zapalenia mózgu włącznie. Dochodzi wówczas do zapalenia nerwu wzrokowego i nerwów rdzenia kręgowego, niedowładu oraz ataksji, czyli braku koordynacji ruchowej.

Diagnostyka i leczenie gorączki Zachodniego Nilu

Wykrycie wirusa w organizmie jest możliwe za pomocą następujących metod:

• oznaczanie antygenu WNV w płynie mózgowo-rdzeniowym z wykorzystaniem metod genetycznych (PCR, RT-PCR lub Real-time PCR),
• oznaczanie przeciwciał klasy IgM w surowicy i płynie mózgowo-rdzeniowym metodą ELISA,
• test neutralizacji przeciwciał (PRNT, ang. plaque reduction neutralization test),
• wykorzystanie specyficznych przeciwciał monoklonalnych,
• oznaczanie mocznika i kreatyniny w surowicy krwi pacjenta.

Pacjentom zakażonym WNV podaje się leki przeciwzapalne oraz rybawirynę, która hamuje efekt cytopatyczny w postaci zmian morfologicznych i degeneracyjnych, występujących w komórkach organizmu pod wpływem namnażania wirusa. W trakcie leczenia stosuje się także leki przeciwbólowe, odpowiednie nawodnienie oraz w niektórych przypadkach także interferony. Odporność po przebytym zakażeniu jest trwała, a ryzyko ponownego zachorowania na gorączkę Zachodniego Nilu jest niewielka.

Warto wspomnieć, że dotychczas nie wynaleziono szczepionki przeciwko gorączce Zachodniego Nilu, chroniącej człowieka przed wirusem, aczkolwiek dostępne są cztery preparaty wywołujące odporność u koni. Daje to dużą nadzieję na możliwość wprowadzenia w najbliższym czasie skutecznych szczepionek dla ludzi, co może przełożyć się na profilaktykę zachorowań na gorączkę Zachodniego Nilu na najbardziej narażonych terenach.

Aby zminimalizować ryzyko zakażenia WNV, należy:

• stosować środki odstraszające komary i chroniące przed ich ukąszeniami,
• nosić odpowiednią odzież ochronną,
• unikać przebywania na podmokłych terenach.

Jak rozprzestrzenia się wirus Zachodniego Nilu?

Główną przyczyną ekspansywnego rozprzestrzeniania się wirusa jest migracja ptaków oraz import i przemyt zainfekowanych zwierząt. Współistniejącym czynnikiem jest globalne ocieplenie klimatu, co sprzyja rozwojowi wirusa w coraz to nowych miejscach na świecie. Wiadomo, że do rozprzestrzeniania się wirusa konieczne są wektory, głównie komary, ale w sporadycznych przypadkach możliwe jest także bezpośrednie zakażenie od innych ludzi. Dotychczas potwierdzono przypadki przeniesienia wirusa poprzez transfuzję krwi, transplantację organów, a także poprzez mleko matki podczas karmienia piersią. Duże niebezpieczeństwo  zakażenia występuje wśród naukowców wykonujących sekcję martwego ptactwa i innych zwierząt.

Czy wirus jest obecny w Europie i w Polsce?

W Europie po raz pierwszy potwierdzono obecność wirusa u ludzi w 1996 roku, kiedy to w Rumunii zidentyfikowano ponad 500 przypadków zakażeń, charakteryzujących się 10% śmiertelnością. Trzy lata później wirus pojawił się na terenie Stanów Zjednoczonych jako skutek przeniesienia chorej izraelskiej papugi do jednego z amerykańskich ogrodów zoologicznych. W 2000 roku potwierdzono obecność WNV we Francji, a w 2013 zidentyfikowano go w Czechach i Niemczech.

Pierwszy przypadek obecności wirusa w Polsce datowany jest na lata 1995-1996. Wykryto wówczas przeciwciała skierowane przeciwko WNV u wróbla domowego i wróbla mazurka zamieszkujących Puszczę Kampinoską. Kolejne przypadki zakażenia u ptaków zidentyfikowano w 2006 roku. Późniejsze lata przyniosły liczne potwierdzenia obecności wirusa w Polsce, także wśród ludzi.

Gorączka Zachodniego Nilu budzi spory niepokój i wymusza konieczność odpowiedniej współpracy naukowców, służb leśnych, ornitologów i lekarzy z instytucjami nadzorującymi kwestie zdrowotne, np. Państwowym Zakładem Higieny (PZH) czy Głównym Inspektoratem Sanitarnym (GIS), aby uniknąć rozprzestrzeniania się wirusa Zachodniego Nilu w Polsce.