Jak powstaje mowa?

Narządy biorące udział w komunikacji 

Głównymi narządami w procesie komunikacji są narządy słuchu, mowy i głosu, a wszystko to sterowane jest i kontrolowane przez mózg, bez którego żaden proces w naszym organizmie nie byłby możliwy. Ważne jest przypomnienie, że na komunikację nie składa się tylko mówienie. Termin ten wiąże się zarówno z nadawaniem, odbieraniem i interpretowaniem komunikatów zewnętrznych, za które oprócz samych narządów odpowiadają także konkretne miejsca (pola) w naszym mózgu (w przypadku rozumienia mowy i jej nadawania są to pola Wernickego i Broca).  

Narząd mowy 

Narząd mowy, nazywany inaczej także aparatem mowy, obejmuje wszystko to, co znajduje się w jamie ustnej i jej obrębie, a więc język, podniebienie (w tym ruchome podniebienie miękkie zakończone języczkiem), wargi, ruchomą żuchwę, a także dziąsła i zęby. Aparat mowy bierze aktywny udział w tworzeniu komunikatów, ale nie działa sam. Do „pomocy” ma także układ oddechowy i fonacyjny, dzięki któremu powstaje głos. Układ oddechowy (bo bez niego nie tylko byśmy nie mówili, ale też nie moglibyśmy żyć) to składowa płuc, przepony i tchawicy, dzięki którym możemy oddychać i tworzyć strumień głosu. Z kolei układ fonacyjny, a więc ten stricte związany z samą fonacją (ale też biorący udział w oddychaniu) to znana nam wszystkim krtań, o niezwykle ciekawej budowie i kształcie. Jednym z jej elementów są więzadła głosowe (struny), których położenie ulega zmianie, w zależności od tego, czy mówimy szeptem, normalnym głosem lub nie mówimy wcale. Ponadto jedną ze składowych całego aparatu mowy jest układ artykulacyjny, na który składają się jama nosowa, usta i jama gardłowa, przez które przechodzi powietrze.  

Jak już wcześniej wspomniano, wszystkie procesy naszego organizmu są kontrolowane i sterowane przez mózg. Tak samo jest również z mową. Szczególne znaczenia dla procesu komunikowania się mają ośrodki znajdujące się (u większości populacji) w dominującej półkuli mózgu (u większości z nas jest to lewa półkula): 

• ośrodek ruchowy mowy Broca – zlokalizowany jest w polu 44, w tylnej części zakrętu czołowego; ośrodek ten odpowiada za ruchy związane z mową, a jego uszkodzenie skutkuje m.in. afazją ruchową; 
• ośrodek czuciowy mowy Wernickego – zlokalizowany jest w polu 22, w  tylnym odcinku zakrętu skroniowego górnego i środkowego; ośrodek ten odpowiada za rozumienie mowy, a jego uszkodzenie skutkuje afazją czuciową, płynną; 

a także: 

• dodatkowe pole ruchowe mowy, 
• płacik ciemieniowy dolny z zakrętem nadbrzeżnym i kątowym.  

Oba te pola związane są z pisaniem i czytaniem, a także są swoistym łącznikiem między korą ruchową, czuciową, słuchową i wzrokową w obrębie półkuli mózgowej.  

Narząd głosu 

Do wytworzenia głosu potrzeba ścisłej współpracy kilku narządów: 

• tchawicy, płuc, oskrzeli – jako narządu wytwarzającego strumień powietrza, 
• krtani, jako narządu wytwarzające podstawowy ton głosu, 
• jamy nosowej, jamy ustnej, gardła – jako narządów formujących indywidualną barwę głosu, a także tworzące głoski obecne w języku polskim. 

Narząd słuchu 

Narząd słuchu to nie tylko małżowina uszna, którą możemy zaobserwować u każdego napotkanego człowieka. To przede wszystkim przewodzenie i odbieranie dźwięków. Jak narząd słuchu przewodzi dźwięk krok po kroku? 

• Małżowina uszna, 
• przewód słuchowy zewnętrzny, 
• błona bębenkowa, 
• jama bębenkowa, 
• kosteczki słuchowe (młoteczek, kowadełko, strzemiączko), 
• trąbka słuchowa, 
• a do tego wszystkiego przyłączają się również mięśnie (mięsień strzemiączkowy i mięsień napinacz błony bębenkowej) i płyny (przychłonka i śródchłonka) znajdujące się w błędniku. 

Wyżej podano drogę przewodzenia dźwięku, a co z drogą jego odbierania? A więc: 

• błędnik błoniasty, 
• narząd Cortiego (całkowite uszkodzenie tego narządu prowadzi do pełnej głuchoty!), 
• kanalik ślimaka, 
• receptor słuchowy, 
• zwój spiralny, 
• nerw ślimakowy, 
• jądra ślimakowe brzuszne i grzbietowe, 
• ciało czworoboczne, 
• prążki słuchowe, 
• wstęga boczna, 
• jądro boczne i przyśrodkowe oliwki górnej, 
• wzgórki dolne blaszki czworaczej, 
• ciało kolankowate, 
• promienistość słuchowa, 
• zakręty skroniowe poprzeczne w korze mózgowej. 

Brzmi skomplikowanie, prawda? 

Ucho jest skomplikowanym narządem, złożonym z wielu pomniejszych części, z których uszkodzenie jednej prowadzi do wielu problemów. Jego budowa opiera się na 3 ważnych elementach: 

• ucho zewnętrzne – małżowina uszna, przewód słuchowy zewnętrzny, zewnętrzna powierzchnia błony bębenkowej; 
• ucho środkowe – błona bębenkowa, jama bębenkowa, kosteczki słuchowe, trąbka Eustachiusza i okienko owalne; 
• ucho wewnętrzne – ślimak, kanały półkoliste i nerw słuchowy. 

Na proces komunikowania się składają się trzy główne narządy, których budowa jest równie skomplikowana i powiązana między sobą. Tak więc, aby mówienie było możliwe, gros innych struktur ciała człowieka musi pracować bez zarzutów. Warto zatem mieć na uwadze, że proces komunikacji jest naprawdę niesamowitym zjawiskiem, wymagającym skomplikowanych struktur. I wreszcie, że komunikacja to mówienie, rozumienie i przetwarzanie tego, co odbieramy z otaczającego nas środowiska. 

Źródła: 

• pod red. J.B. Latkowskiego, Otolaryngologia dla studentów medycyny i stomatologii, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, wyd. 3, 2004. 
• A. Obrębowski, Budowa i działanie narządu słuchu [w:] Podstawy neurologopedii, pod red. T. Gałkowskiego, E. Szeląg, G. Jastrzębowskiej, Opole 2005. 
• A. Obrębowski, Czynności narządów mowy: oddychanie, fonacja, artykulacja, [w:] Podstawy neurologopedii, pod red. T. Gałkowskiego, E. Szeląg, G. Jastrzębowskiej, Opole 2005.