Mowa a rozwój posturalny dziecka
Wydawać by się mogło, że mowa i ruch nie mają ze sobą wiele wspólnego, bo co może łączyć dwie, tak odrębne funkcje? Okazuje się jednak, że mają one ze sobą więcej wspólnego, niż mogłoby się nam wydawać, a rozwój mowy jest silnie uzależniony od prawidłowego rozwoju ruchowego i posturalnego, czyli od pozycji leżącej do stojącej.
Jakie są pierwsze komunikaty dziecka związane z ruchem?
Odruchy to pierwsze reakcje umiejętności ruchowych, które są odpowiedzią na bodźce sensoryczne, co daje obraz rozwoju centralnego układu nerwowego. Mało tego, odruchy mają niezwykle duży wpływ na pojawianie się reakcji na określone sytuacje. Taka aktywność ma znaczenie dla późniejszych aspektów, takich jak emocjonalność dziecka, umiejętność uczenia się oraz zachowanie. Rozwój komunikacji wbrew pozorom ma swoje początki już w życiu płodowym, kiedy to dziecko silnie reaguje na bodźce dźwiękowe dochodzące z zewnątrz, a na głos mamy reaguje tuż po swoich narodzinach.
Podobnie jest z rozwojem posturalnym, który również ma swoje początki w życiu płodowym, a intensywnie rozwija się w pierwszym roku życia dziecka. Wtedy to równolegle kształtują się komunikaty przedwerbalne, świadome i nieświadome, takie jak krzyk, płacz, śmiech oraz reakcje ruchowe na bodziec, które umożliwiają rodzicom zrozumienie, co dziecko próbuje przekazać. Skąd wiemy, że nasza pociecha nie ma humoru lub ma mokrą pieluszkę? Stąd, że dziecko nas o tym informuje właśnie poprzez płacz, krzyk, mowę ciała (np. prężenie się).
Interpretowanie sygnałów wysyłanych przez dziecko ma ogromny wpływ na rozwój zarówno mowy biernej, jak i późniejszej mowy czynnej.
Udowodniono, że ogromny wpływ na rozwój i kształtowanie mowy ma prawidłowy rozwój ruchowy. To właśnie motoryka mała i duża (koordynacja, precyzyjne ruchy rąk) są oceniane podczas oceny rozwoju zdolności komunikacyjnych dziecka. Informacje płynące z obserwacji rozwoju ruchowego i mowy pozwalają na jednoczesne określenie funkcjonowania centralnego układu nerwowego. Skoro rozwój mowy jest ściśle sprzężony z rozwojem ruchowym, wynika z tego, że dokładna obserwacja prawidłowego rozwoju psychoruchowego dziecka umożliwia określenie i powiązanie ze sobą etapów rozwoju mowy i ruchu. Idąc tym tropem, z łatwością można wywnioskować, że skoro rozwój ruchowy nie przebiega tak, jak powinien, można spodziewać się nieprawidłowości lub zaburzeń w rozwoju mowy.
Ośrodkowy układ nerwowy odpowiada za prawidłowy rozwój ruchu, a co za tym idzie również rozwój mowy, stąd często nakłania się do ćwiczeń – zabaw paluszkowych czy stymulacji dłoni. Ćwiczenia te, choć wydają się banalne, umożliwiają wysyłanie do mózgu impulsów nerwowych, które odpowiadają za napięcie mięśniowe rąk i pracę artykulatorów.
Początki komunikacji w życiu płodowym
Rozwój mowy ma swoje początki już w życiu płodowym, dlatego niezwykle ważne jest, aby wiedzieć, że:
| Wiek | Co się rozwija? | Wpływ na mowę |
| od zapłodnienia do około 2 miesiąca życia płodowego | analizator słuchowy | prawidłowe odbieranie dźwięków |
| między 4 a 5 miesiącem życia płodowego | analizator słuchowy | reakcje dziecka na bodźce akustyczne (akcent, melodia, natężenie, rytm) |
| po urodzeniu (o czasie) | ujawniają się odruchy: kąsanie, ssanie, połykanie, wysuwanie języka, żucie, odruch trąbkowy (ryjkowy) | odruch ssania – zaspokojenie głodu, przetrwanie, komunikacja ze światem (ruchy języka podczas ssania są identyczne jak w trakcie artykulacji), odruch połykania – między innymi regulacja procesu ssania, odruch kąsania i żucia – prawidłowe spożywanie pokarmów i prawidłowa mowa głosek syczących: s, z, c, dz, szumiących: sz, rz, cz, dż, a także wargowych: b, p oraz d, l, odruch ryjkowy – udział w rozwoju i artykulacji głosek: j, l. o, u, w, a, e, s, z, c, z, dz, cz, sz, rz. |
Ruch a mowa – powiązania
Mimo że informacje o zależności ruchu i mowy ciągle się pojawiają, spróbujmy je usystematyzować, aby mieć jasny ogląd sytuacji:
| Pojawienie się ruchu | Etap rozwoju mowy |
| nieświadome wkładanie rąk do buzi, łapanie się za rączki, próby podnoszenia i kontroli główki, otwieranie i zamykanie piąstek | głużenie – niezamierzone wydawanie dźwięków, pojawia się około 1-2 miesiąca życia (jest charakterystyczne dla dzieci słyszących i niesłyszących) i trwa do około 3-4 miesiąca życia |
| celowe i świadome wkładanie rąk do buzi, kierowanie dłoni w stronę interesujących dziecko przedmiotów | dziecko zaczyna mruczeć, intonować, parskać wargami (motorek) |
| chwytanie przedmiotów (gryzaków, grzechotek) jedną rączką, dziecko potrafi siedzieć | gaworzenie – świadome wydawanie dźwięków, zjawisko to pojawia się między 3 a 6 miesiącem życia (warto zaznaczyć, że gaworzenie usprawnia pracę narządów artykulacyjnych, poprawia pracę i koordynację mięśni artykulacyjnych, poprawia czucie mięśniowe, a także wprowadza wzorce kinestetyczno-ruchowe) – gaworzenie nie pojawia się u dzieci niesłyszących! |
| raczkowanie – naprzemienne ruchy rąk i nóg (ogromna stymulacja dla obszarów mózgu odpowiedzialnych za mowę), a następnie stawianie pierwszych kroków; rączki dziecka stają się bardziej precyzyjne, dziecko potrafi ruszyć pojedynczym paluszkiem, a nie całą rączką, potrafi naśladować ruchy, klaskać | sylaby ma-ma, ba-ba, da-da, ta-ta, a także pierwsze słowa |
| celowe upuszczanie przedmiotów (około 9-10 miesiąca), chwyt pęsetkowy | potrafi naśladować intonację, dialog w formie naśladownictwa usłyszanych sylab |
| 11-12 miesiąc życia: pojawia się chwyt szczypcowy (chwyta zabawkę opuszką zgiętego palca wskazującego i kciuka) | pierwsze słowa złożone z sylab otwartych (kończące się samogłoską) |
| wchodzenie, schodzenie po schodach, czyli około 2 roku życia dziecka | pojawiają się proste zdania, słownik dziecka ma zasób około 50 wyrazów |
Stopniowy wzrost motoryki rąk i coraz większej precyzji sprawia, że w zasobach komunikacyjnych dziecka pojawia się coraz więcej sylab, a z czasem wyrazów.
Jak pomóc dziecku w rozwoju mowy?
To prostsze, niż myślisz – po prostu baw się ze swoją pociechą. Oto kilka zabaw i gier, które możesz wykorzystać każdego dnia:
- gra w klasy,
- “taczka”,
- zabawy paluszkowe,
- prace plastyczne – malowanie kredkami, farbami, wydzieranie z bibuły, lepienie z plasteliny,
- śpiewanie piosenek i recytacja wierszyków.
Jak widać, mowa w dużym stopniu zależy od rozwoju ruchowego. Zaburzenia w rozwoju ruchowym mogą spowodować problemy z mową. Codzienne gry i zabawy ruchowe mogą okazać się doskonałym sposobem na rozwój umiejętności komunikacyjnych,
Źródła:
- S. Masgutowa, A. Regner, Rozwój mowy dziecka w świetle integracji sensomotorycznej, wyd. Continuo, Wrocław 2009.
- E.M.Skorek, Z logopedią na ty. Podręczny słownik logopedyczny, wyd. Impuls, Kraków 2005.
- B.Odowska-Szlachcic, Metoda integracji sensorycznej we wspomaganiu rozwoju mowy u dzieci z uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego, wyd. Harmonia.
- D. Weichert-Figurska, Nie seplenię, Gdańsk 2015.
