Celiakia. Jak się objawia, jak ją leczyć? 

Celiakia – co to jest? 

Celiakia (choroba trzewna) to schorzenie autoimmunologiczne o podłożu genetycznym, w którym po spożyciu glutenu dochodzi do nieprawidłowej reakcji organizmu. W jej wyniku dochodzi do zniszczenia kosmków jelitowych, czyli wypustek jelita cienkiego, które odpowiadają za wchłanianie substancji odżywczych. Choroba ta trwa przez całe życie. Szacuje się, że na celiakię choruje co najmniej 1% populacji.  

Czym jest gluten? 

Gluten to mieszanina białek zawartych w zbożach takich jak pszenica, żyto, jęczmień. Podczas badania zawartości glutenu w produktach spożywczych oznaczana jest zawartość białka gliadyny, a wynik jest mnożony razy 2. Wynik wyrażany jest w miligramach na kilogram suchej masy (ppm). Produkt bezglutenowy to taki, który zawiera mniej niż 20 ppm glutenu (mniej niż 20 mg na 1 kg produktu). Produkty bezglutenowe na opakowaniu muszą być opatrzone napisem „produkt bezglutenowy” oraz znakiem przekreślonego kłosa.  

Celiakia, nietolerancja glutenu a uczulenie na gluten – różnice 

Choć mogłoby się wydawać, że celiakia i nietolerancja glutenu to dwa określenia tej samej dolegliwości, okazuje się, że dotyczą one dwóch odrębnych rzeczy. Ponadto wyróżniamy jeszcze uczulenie na gluten, które również może być z nimi mylone. Podstawową różnicą między wymienionymi schorzeniami jest zanik kosmków jelitowych w celiakii oraz ich obecność w dwóch pozostałych dolegliwościach. Ponadto wszystkie trzy różnią się między sobą objawami. 

Celiakia – przyczyny 

Choroba pojawia się częściej u osób predysponowanych genetycznie, posiadających antygeny HLA-DQ2 lub HLA-DQ8.  

Istotny jest także wpływ czynników: 

• środowiskowych, 
• metabolicznych, 
• immunologicznych, 
• zakaźnych. 

Częste jest występowanie rodzinne tej choroby, co oznacza zwiększone ryzyko zachorowania wśród najbliższej rodziny. 

Choroba może pojawić się w każdym wieku, najczęściej w dzieciństwie i między 30. a 50. rokiem życia. Czasami uaktywnia się dopiero: 

• po ciężkiej operacji, 
• po/w ciąży, 
• po infekcji wirusowej lub bakteryjnym zapaleniu żołądka, 
• w odpowiedzi na silny stres.  

Kobiety dwa razy częściej niż mężczyźni zapadają na celiakię. 

Czynniki ryzyka rozwoju celiakii: 

• krewny pierwszego stopnia chorujący na celiakię, 
• cukrzyca typu 1, 
• zespół Downa,  
• zespół Turnera. 

Celiakia – postaci kliniczne 

• Klasyczna (pełnoobjawowa) – najczęściej występuje u dzieci w postaci objawów z przewodu pokarmowego. 
• Niema (subkliniczna) – objawy mogą być atypowe, może przeważać tylko jeden objaw, występuje częściej u starszych dzieci i dorosłych. 
• Choroba trzewna utajona – dotyczy osób, u których uprzednio stwierdzone zmiany w kosmkach jelitowych oraz objawy zależne od glutenu ustąpiły po zastosowaniu diety bezglutenowej. Choroba może nawrócić w sytuacji zwiększonego stresu, np. choroby, ciąży, operacji. Szczególną manifestacją tej postaci może być choroba Duhringa. 
• Potencjalna choroba trzewna – oznacza zwiększone ryzyko zachorowania na celiakię u osób obciążonych genetycznie lub z obecnością przeciwciał specyficznych dla choroby. W tej postaci kosmki jelitowe nie są objęte zmianami, jednak obecność czynników predysponujących stwarza ryzyko rozwinięcia objawów i zmian w jelicie w przyszłości. 

Celiakia – objawy 

Celiakia jest bardzo zróżnicowaną chorobą pod względem objawów. U każdego pacjenta mogą być one inne.  

Zależy od wielu czynników, które wpływają na manifestację objawów, m.in.: 

• ilości spożywanego glutenu oraz wieku, w którym został on wprowadzony do diety; 
• długości karmienia piersią niemowląt; 
• rozległości zniszczeń w jelicie cienkim; 
• wieku. 

Objawy występujące częściej u dorosłych: 

• niedokrwistość, 
• czerwony, gładki, lśniący język, 
• ból kości lub stawów, 
• zaburzenia nastroju, zespoły lękowe, 
• bóle głowy, 
• niepłodność lub nawracające poronienia, 
• zaburzenia cyklu miesięcznego, 
• afty i suchość w jamie ustnej, 
• drgawki, 
• drętwienia dłoni i stóp, 
• osłabienie, zmęczenie, 
• kruchość kości. 

Objawy ze strony przewodu pokarmowego u dorosłych obejmują: 

• bóle brzucha, wzdęcia, 
• niedrożność jelit, 
• chroniczne zmęczenie, 
• wrzody i podrażnienia żołądka oraz śluzówki jelita. 

Objawy dotyczące przewodu pokarmowego są znacznie częstsze u dzieci i młodzieży.  

Obejmują: 

• wzdęcia, uczucie pełności lub puchnięcia żołądka, 
• przewlekłą biegunkę, 
• zaparcia, 
• mdłości, 
• luźne, cuchnące i połyskujące stolce, 
• ból brzucha, 
• wymioty. 

Prawidłowe wchłanianie składników odżywczych ma szczególne znaczenie dla rozwoju i wzrostu dzieci. Niedobór tych składników spowodowany przez niewystarczające wchłanianie może prowadzić do: 

• zniszczenia szkliwa zębów stałych, 
• opóźnienia dojrzewania płciowego, 
• wolniejszego wzrostu i przyrostu masy ciała, 
• zmian nastroju, nieadekwatnego odczuwania irytacji i niecierpliwości. 

W zależności od wieku, w którym zostanie zdiagnozowana celiakia i momentu rozpoczęcia leczenia, niektóre objawy, takie jak niski wzrost lub ubytek szkliwa, mogą być nieodwracalne.  

Celiakia skórna 

Nietolerancja glutenu może objawiać się także zmianami na skórze. Mówimy wtedy o chorobie Duhringa (opryszczkowe zapalenie skóry). Chorobę określa się często jako skórną postać celiakii, gdyż ma podobne pochodzenie. Objawy najczęściej pojawiają się u osób w wieku 14-40 lat.  

Typowymi objawami choroby są zmiany w postaci grudek, pęcherzy, rumienia, które wywołują silny świąd. Zmiany pojawiają się na skórze kolan, łokci, w okolicy kości krzyżowej, kości łopatek, na pośladkach, twarzy oraz owłosionej skórze głowy. Około 10% pacjentów ma objawy także ze strony układu pokarmowego, które są spowodowane zanikiem kosmków jelitowych.  

Objawy nasuwające podejrzenie choroby to: 

• nasilenie świądu łagodnie wyglądających zmian skórnych; 
• typowe występowanie zmian na obszarze kości krzyżowej, pośladkach, łokciach; 
• występowanie zespołu złego wchłaniania; 
• nasilenie zmian skórnych po przyjęciu leków lub suplementów zawierających jod. 

Leczenie choroby Duhringa polega na wprowadzeniu diety bezglutenowej oraz ograniczeniu podaży jodu. Objawy ustępują powoli, nawet do 6 miesięcy od wprowadzenia diety. Leczenie farmakologiczne można rozważyć, jeśli objawy nie ustępują w ciągu kilku miesięcy od wprowadzenia diety.  

Celiakia – konsekwencje dla zdrowia 

Uszkodzenie kosmków jelitowych odpowiedzialnych za wchłanianie składników odżywczych, takich jak witaminy, wapń, białko, węglowodany i tłuszcze, prowadzi do poważnych zaburzeń trawienia i wchłaniania. Składniki te są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania.  

Nieleczona celiakia, także bezobjawowa, może doprowadzić do wyniszczenia organizmu i innych poważnych zaburzeń, takich jak: 

• anemia z niedoboru żelaza, 
• osteoporoza, 
• niepłodność, poronienia, 
• nietolerancja laktozy, 
• niedobory witamin i składników mineralnych, 
• zaburzenia centralnego i obwodowego układu nerwowego, 
• niewydolność trzustki, 
• nowotwory przewodu pokarmowego, 
• zaburzenia czynności pęcherza moczowego, 
• objawy neurologiczne (epilepsja, otępienie, migrena, neuropatie, miopatie i leukoencefalopatia wieloogniskowa), 
• niedożywienie i wyniszczenie organizmu, będące zagrożeniem życia. 

Celiakia – badania 

Diagnozę potwierdzają badania laboratoryjne i biopsja śluzówki jelita cienkiego.  

We krwi oznacza się aktywność swoistych przeciwciał przeciwko: 

• endomysium mięśni gładkich (EmA), 
• transglutaminazie tkankowej (tTG), 
• deamidowanej gliadynie (DGP). 

Dodatni wynik badań serologicznych wiąże się z wykonaniem gastroskopii i pobraniem wycinka śluzówki jelita do badań histopatologicznych. Stopień zaniku kosmków jelitowych określa skala Marsha (liczba limfocytów śródnabłonkowych w śluzówce jelita). Nadmierna liczba limfocytów, określana jako naciek jest pierwszym i najczulszym wskaźnikiem przy rozpoznaniu celiakii.  

Przed badaniami serologicznymi nie wyłączaj glutenu z diety. Nieuzasadnione przejście na dietę bezglutenową może spowodować fałszywie ujemny wynik. 

Ujemny wynik badań serologicznych wskazuje na małe prawdopodobieństwo celiakii. W niejasnych przypadkach wykonuje się badania genetyczne. Brak antygenów HLA-DQ2 lub -DQ8 wyklucza celiakię. 

Domowe testy na celiakię 

Wykonaj domowy test na celiakię, jeśli nie tolerujesz glutenu lub jeśli w Twojej rodzinie są osoby chorujące. Test wykrywa przeciwciała klasy IgA w surowicy skierowane przeciwko transglutaminazie tkankowej (tTG). Do wykonania testu potrzebna jest jedynie próbka krwi z palca.  

Dieta w celiakii – podstawa leczenia 

Leczenie celiakii opiera się na wprowadzeniu diety bezglutenowej. Przy rygorystycznym stosowaniu diety objawy powinny ustąpić, a budowa i funkcje śluzówki jelita – wrócić do normy. U dzieci ma to miejsce w ciągu kilku miesięcy, natomiast u dorosłych może potrwać do kilkunastu lat.  

Dieta bezglutenowa bezwzględnie wyklucza produkty, które zawierają pszenicę, żyto i jęczmień, a także owies, który nie jest certyfikowany jako bezglutenowy. Wykluczyć z diety trzeba także pszenżyto, orkisz, samopszę, płaskurkę i inne odmiany pszenicy.  

W początkowym etapie wprowadzania diety kosmki jelitowe są zniszczone i wymagają odpowiednio dopasowanej diety. Oprócz wykluczenia glutenu jadłospis powinien zawierać lekkostrawne produkty, gotowane na parze, duszone lub pieczone.  

W początkowym okresie wyklucz: warzywa strączkowe, żółte sery, śmietanę, tłuste mięsa, wędliny oraz produkty smażone. W celu szybszej regeneracji kosmków jelitowych lekarze często zalecają wykluczenie produktów laktozowych lub wprowadzenie diety ubogolaktozowej. Po kilku/kilkunastu tygodniach możesz rozpocząć rozszerzanie diety. 

W leczeniu przydatna może okazać się konsultacja z dietetykiem, który pomoże opracować pełnowartościową dietę wykluczającą zboża. Na szczęście coraz więcej sklepów i restauracji wprowadza do swojej oferty certyfikowane produkty bezglutenowe.  

Czy owies ma gluten? 

Uważa się, że białko awenina, które zawarte jest w owsie nie wywołuje nadmiernej reakcji ze strony układu odpornościowego w porównaniu z białkiem zawartym w pszenicy czy jęczmieniu. Z tego względu zostało dopuszczone do spożywania w celiakii w niewielkiej ilości. Owies dostępny w sprzedaży może być zanieczyszczony innymi zbożami, które zawierają gluten, dlatego lepiej wybierać owies oznakowany jako bezglutenowy.  

Czy leki są bezglutenowe? 

Wszystkie leki dopuszczone do obrotu na terenie Unii Europejskiej są bezglutenowe. Jeśli w składzie jakiegoś leku pojawia się pszenica jest ona zawarta w bezpiecznym poziomie. Warto zaznaczyć, że regulacja ta dotyczy produktów zarejestrowanych jako środki lecznicze, nie dotyczy suplementów diety czy wyrobów medycznych. Mogą one zawierać gluten w ilości przekraczającej normy.

Jeśli chorujesz na celiakię dokładnie sprawdzaj skład suplementów diety i wybieraj te, które są oznaczone jako produkt bezglutenowy.  

Gluten w kosmetykach 

Kosmetyki, w których składzie znajdują się wyciągi z roślin zawierających gluten są bezpieczne do stosowania na skórę przez osoby chorujące na celiakię lub chorobę Duhringa. Gluten może wywołać reakcję immunologiczną wyłącznie po kontakcie z błoną śluzową jelita cienkiego. Dotyczy to także kolorowych kosmetyków nakładanych na usta czy past do zębów.  

Najczęstsze pytania pacjentów: 

• Czy kasza jaglana ma gluten? – Kasza jaglana nie zawiera glutenu. 
• Czy kasza gryczana ma gluten? – Kasza gryczana jest produktem bezglutenowym. 
• Czy kasza manna ma gluten? – Kasza manna zawiera gluten, dlatego nie może być spożywana przez osoby chorujące na celiakię. 
• Czy kasza jęczmienna ma gluten? – Kasza jęczmienna zawiera gluten.  
• Czy mąka orkiszowa ma gluten? – Tak, mąka orkiszowa zawiera gluten.  
• Czy płatki owsiane mają gluten? – Owies zawiera białka, które zaliczane są do glutenu.  
• Czy ryż ma gluten? – Nie, ryż nie zawiera glutenu. 
• Czy ziemniaki zawierają gluten? – Ziemniaki nie mają w składzie glutenu.  
• Jakie choroby wywołuje gluten? – Sam gluten nie wywołuje chorób u osób zdrowych. Spożycie glutenu przez osoby cierpiące na celiakię, chorobę Duhringa, czy z nadwrażliwością na gluten może wywołać objawy choroby.  
• Czy celiakia jest groźna? – Celiakia jest chorobą, która znacząco wpływa na jakość życia pacjentów. Nieleczona za pomocą odpowiedniej diety może doprowadzić do rozwoju wielu chorób, które mogą być groźne w skutkach. 

Przeczytaj więcej: 
Dieta bezglutenowa – dla kogo jest wskazana?