Zaburzenia zachowania u dzieci i młodzieży – rodzaje, objawy, przyczyny i leczenie

Co kryje się pod pojęciem zaburzeń zachowania? 

Zaburzenia zachowania (Conduct disorder – CD) to pewien wzorzec postępowania dziecka, który nie jest społecznie akceptowany ze względu na jego niedostosowanie do panujących w danej grupie społecznej zasad moralnych. Dziecko zmagające się z CD może wykazywać tendencję do zachowań buntowniczych i agresywnych oraz sięgać po różnego rodzaju używki. Zachowania te nie są motywowane chęcią „ zrobienia na złość” rodzicom i nauczycielom lub próbą popisania się przed rówieśnikami, lecz wynikają z problemów emocjonalnych dziecka i braku umiejętności poradzenia sobie z rzeczywistością. 

Zaburzenia zachowania mogą zostać rozpoznane w sytuacji, gdy wzorzec zachowania dziecka utrzymuje się co najmniej 6 miesięcy i odznacza się wysokim stopniem braku poszanowania dla podstawowych praw innych ludzi lub pogwałceniem ważnych reguł i zasad życia społecznego. 

Za główną przyczynę rozwoju zaburzeń zachowania u dzieci i młodzieży uznaje się czynniki środowiskowe, takie jak np.: 

• częste i intensywne konflikty pomiędzy rodzicami (w tym rozwód); 
• niestabilna sytuacja życiowa (częste zmiany opiekunów, miejsca zamieszkania, kłopoty finansowe); 
• brak zainteresowania i czułości ze strony opiekunów; 
• występowanie w rodzinie uzależnienia. 

Objawy zaburzeń zachowania u dzieci i młodzieży 

Istnieje szereg objawów świadczących o występowaniu u danej osoby zaburzeń zachowania. Należą do nich:  

• słabo rozwinięta (jak na dany wiek) zdolność do kontroli własnych emocji, skutkująca częstymi wybuchami złości i wysoką drażliwością; 
• częste kłótnie z osobami dorosłymi, w szczególności rodzicami czy nauczycielami; 
• niestosowanie się do wymagań i poleceń dorosłych – niczym nieuzasadniony bunt, arogancja; 
• obwinianie i oskarżanie innych o własne błędy i nieprawidłowe zachowanie – obrażanie się, nadwrażliwość na krytykę i nieprzyznawanie się do winy nawet w obliczu niepodważalnych dowodów; 
• zachowania mające na celu sprowokowanie reakcji; 
• chwiejność emocjonalna; 
• nieumiejętność budowania zdrowych relacji z innymi, np. skłonność do mściwości i złośliwości, kłamanie, zrywanie obietnic, manipulowanie innymi w celu uzyskania korzyści lub uniknięcia obowiązków; 
• częste inicjowanie bójek z rówieśnikami, rozwiązywanie konfliktów siłą; 
• pozostawanie poza domem w godzinach nocnych pomimo sprzeciwu rodziców (rozpoczynające się przed 13. rokiem życia); 
• przejawianie okrucieństwa fizycznego wobec zwierząt/innych osób; 
• celowe niszczenie mienia innych osób; 
• rozmyślne wzniecanie ognia w celu stworzenia ryzyka lub/i spowodowania poważnych szkód; 
• kradzieże i włamania; 
• częste opuszczanie zajęć w szkole (rozpoczynające się przed 13. rokiem życia); 
• ucieczki z domu (niebędące próbą uniknięcia przemocy domowej i/lub seksualnej); 
• zmuszanie innych ludzi do czynności seksualnych; 
• znęcanie się psychiczne nad innymi, np. poprzez zastraszenie i dręczenie.

Rodzaje zaburzeń zachowania  

W literaturze możemy spotkać się z podziałem zaburzeń zachowania (CD) na podtypy. Do podtypów tych zaliczamy: 

Zaburzenia zachowania ograniczone do środowiska rodzinnego  

Mamy z nimi do czynienia w sytuacji, gdy aspołeczne zachowanie dziecka ograniczone jest jedynie do domu rodzinnego i relacji z osobami z rodziny. Zaburzone zachowanie dziecka jest wówczas zwykle skutkiem nieprawidłowości w rodzinie, np. konfliktu rodzicielskiego, wprowadzenia nowego członka rodziny, np. ojczyma lub macochy, braku umiejętności wychowawczych rodziców lub posiadania przez nich problemów psychicznych. 

Zaburzenia zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji  

Dziecko nie posiada prawidłowych relacji z grupą rówieśniczą, co przejawia się izolowaniem się, brakiem bliskich związków, odtrąceniem i niepopularnością. 

Zaburzenia zachowania z prawidłowym procesem socjalizacji  

Dziecko z zaburzeniami zachowania posiada dobre relacje z rówieśnikami, ale są to zwykle inne osoby posiadające cechy antyspołeczne – tzw. „złe towarzystwo”. Wspólnie mogą oni dokonywać różnych czynów zabronionych. 

Zaburzenia opozycyjno-buntownicze  

Zwykle pierwsze objawy pojawiają się przed 6. rokiem życia. Dla tego podtypu charakterystyczny jest brak zachowań naruszających prawo i podstawowe prawa innych ludzi. 

Leczenie zaburzeń zachowania 

Istnieje wiele metod mających na celu pomoc osobom zmagającym się z zaburzeniami zachowania. Są one dostosowane do indywidualnych potrzeb jednostki i uwzględniają m.in. stopień nasilenia objawów CD obserwowanych u danej jednostki, jej sytuację rodzinną i dotychczasowy poziom przystosowania do życia w społeczeństwie. 

Do form pomocy, z których mogą korzystać dzieci i młodzież z zaburzeniami zachowania zaliczamy np.: 

• pomoc psychoterapeutyczną, w tym terapię indywidualną i grupową oraz terapię rodzinną; 
• leczenie farmakologiczne – głównie, gdy zaburzeniom zachowania towarzyszą inne zaburzenia psychiczne, takie jak np. depresja, zaburzenia lękowe czy ADHD; 
• psychoedukację; 
• nauczanie indywidualne lub kształcenie specjalne; 
• pobyt w specjalistycznej placówce zajmującej się opieką nad dziećmi i młodzieżą z CD.

Przeczytaj również:
Depresja u dzieci i młodzieży – jak ją leczyć?