Cukrzyca. Wszystko, co warto o niej wiedzieć

Cukrzycą określamy grupę zaburzeń metabolicznych, których głównym objawem jest podwyższony poziom glukozy we krwi. Spowodowane jest to zaburzeniami wydzielania lub działania insuliny w organizmie. Cukrzyca to choroba społeczna, a liczba jej przypadków stale rośnie. Aby zrozumieć chorobę i jej przebieg, warto poznać procesy regulujące stężenie glukozy we krwi oraz funkcjonowanie trzustki. 

Węglowodany i ich metabolizm 

Węglowodany dostarczamy do organizmu z pożywieniem. Są one rozkładane w układzie pokarmowym do cukrów prostych, w tym glukozy, przez enzymy. Glukoza jest wchłaniana w jelicie cienkim do krwi, a następnie dostarczana do tkanek i narządów. W zdrowym organizmie poziom glukozy we krwi regulowany jest hormonami – insuliną i glukagonem. Nadmiar glukozy magazynuje się w komórkach wątroby i mięśni szkieletowych w formie glikogenu. W przypadku zbyt niskiej podaży węglowodanów w diecie lub w trakcie aktywności fizycznej zmagazynowany glikogen rozpada się do glukozy, przez co jej poziom jest utrzymywany na prawidłowym poziomie.  

Trzustka 

Jest to narząd, który uczestniczy w procesie trawienia pokarmów oraz syntezie hormonów. W większości trzustka zbudowana jest z pęcherzyków, które produkują sok trzustkowy. Jest on bogaty w enzymy trawienne, które są wydzielane do jelita cienkiego. Tymi enzymami są amylaza, proteaza i lipaza. W zdecydowanej mniejszości trzustka zbudowana jest z tak zwanych wysp trzustkowych, czyli komórek Langerhansa. W tych komórkach produkowane są hormony, które uczestniczą w przemianach glukozy.  

Insulina 

Jest to hormon wydzielany przez trzustkę. Jego głównym zadaniem jest obniżanie poziomu glukozy we krwi.  

Insulina bierze udział m.in. w: 

• zwiększeniu transportu glukozy do komórek mięśniowych i wątroby, 
• tworzeniu zapasów glukozy w formie glikogenu w mięśniach i wątrobie, 
• hamowaniu rozpadu glikogenu do glukozy i tworzeniu glukozy w wątrobie z produktów nie cukrowych np. aminokwasów (glukogenogenezy) 

Fizjologicznie insulina wydzielana jest w odpowiedzi na spożycie posiłku. Jej wydzielanie odbywa się dwufazowo. W pierwszej fazie następuje wyrzut insuliny, który trwa około 10 minut. Wyrzut insuliny jest tym większy, im więcej spożyto węglowodanów z posiłkiem. W drugiej fazie insulina uwalniana jest wolniej, proces ten trwa nawet do 2 godzin, gdyż insulina musi zostać wyprodukowana przez komórki trzustki.  

Glukagon 

Jest to hormon o działaniu przeciwstawnym do insuliny. Skutkiem jego działania jest wzrost stężenia glukozy we krwi.  

Wyróżniamy kilka typów cukrzycy, które różnią się przyczyną występowania tego zaburzenia.  

Rodzaje cukrzycy

Cukrzyca typu 1. 

Ten typ cukrzycy spowodowany jest reakcją autoimmunologiczną organizmu (odpowiedź układu odpornościowego przeciwko własnym komórkom). W jej przebiegu organizm wytwarza przeciwciała, które niszczą komórki wysp trzustkowych (beta Langerhansa). Prowadzi to do zahamowania wydzielania insuliny i w konsekwencji do wzrostu stężenia glukozy we krwi. Z powodu braku insuliny, komórki nie są w stanie wykorzystać glukozy do pozyskania energii i przestawiają się na metabolizm tłuszczów i białek. Proces ten prowadzi do nagromadzenia się ciał ketonowych i zakwaszenia krwi. Konsekwencją może być rozwój kwasicy ketonowej, śpiączki ketonowej, a nawet śmierć.  

Ten rodzaj cukrzycy zazwyczaj ujawnia się u dzieci i młodzieży oraz młodych dorosłych. Szacuje się, że w Polsce na cukrzycę typu 1 choruje około 0,3% populacji. Przyczyny jej powstawania nie są znane. Ważną rolę mogą odgrywać czynniki genetyczne, które wyzwalane są czynnikiem środowiskowym, np. infekcją wirusową, białkami mleka krowiego czy zbóż. 

Objawy cukrzycy typu 1. 

Objawy pojawiają się nagle i są związane ze znacznym wzrostem stężenia glukozy we krwi.  

Należą do nich: 

• częste oddawanie moczu (także w nocy), 
• przemęczenie, 
• uczucie pragnienia, 
• suchość w ustach, 
• wzmożony apetyt, 
• utrudnione gojenie ran, 
• infekcje układu moczowego, 
• kwasica ketonowa (można rozpoznać ją po charakterystycznym zapachu acetonu z ust). 

Bardzo wysoka hiperglikemia i kwasica ketonowa mogą doprowadzić do śpiączki cukrzycowej, a nieleczone nawet do śmierci.  

Cukrzyca typu 2.  

Przyczyną tego typu cukrzycy jest nieprawidłowa reakcja tkanek na insulinę, czyli tzw. insulinooporność lub niedostateczne wydzielanie insuliny przez trzustkę (czynność trzustki zostaje zachowana, nie tak jak w typie 1.). Pomimo prawidłowego funkcjonowania trzustki poziom glukozy we krwi jest zbyt wysoki. Jest to najczęściej diagnozowany typ cukrzycy. W Polsce na cukrzycę typu 2. choruje nawet 4,7% społeczeństwa.  

Choroba ta dotyka zazwyczaj osoby starsze. Cukrzyca typu 2. często występuje łącznie z innymi chorobami, nadciśnieniem i hipercholesterolemią. Mówimy wtedy o zespole metabolicznym. Przyczyną rozwoju cukrzycy typu 2. są zazwyczaj czynniki środowiskowe, rzadziej uwarunkowania genetyczne. Do rozwoju tego typu cukrzycy przyczyniają się otyłość, zwłaszcza brzuszna oraz niska aktywność fizyczna. 

Cukrzyca typu 2. może przez wiele lat rozwijać się bezobjawowo. Organizm przez lata kompensuje zbyt wysokie stężenie glukozy. Gdy te mechanizmy zaczynają zawodzić, mogą pojawić się wzmożone oddawanie moczu, uczucie pragnienia, zmęczenie i osłabienie.  

Cukrzyca typu 3. 

Jest nazywana także cukrzycą wtórną, czasem polekową. Jej przyczyną są inne choroby, które prowadzą do zaburzenia funkcjonowania trzustki i do wzrostu stężenia glukozy we krwi.  

Np.: 

• choroba Cushinga, 
• hemochromatoza, 
• akromegalia, 
• nowotwory trzustki, 
• mechaniczne uszkodzenie trzustki, 
• zaburzenia odpływu żółci do jelita, 
• przewlekłe zapalenie trzustki. 

Przyczyną cukrzycy typu 3. jest także stosowanie niektórych leków. Najczęściej przewlekłe stosowanie sterydów może prowadzić do podniesienia poziomu glukozy we krwi. Mówimy wtedy o tzw. cukrzycy posterydowej. Sterydy są podawane w różnych formach i każda z nich może doprowadzić do rozwoju cukrzycy typu 3. Innymi lekami, które mogą przyczynić się do rozwoju tego typu cukrzycy są np. niektóre leki moczopędne, hormony, opioidy, statyny. 

Cukrzyca MODY 

Cukrzyca typu MODY (maturity onset diabetes of the young) jest to rzadka postać tego schorzenia, uwarunkowana genetycznie. Zazwyczaj pojawia się u młodych osób, ale jej przebieg przypomina cukrzycę typu 2. Spowodowana jest mutacją pojedynczych genów, które wpływają na wydzielanie insuliny przez trzustkę. Stąd bierze się jej inna nazwa – cukrzyca monogenowa. Istnieje kilka typów choroby, które zależą od rodzaju zmutowanego genu. W zależności od mutacji w danym genie mogą one determinować różny stopień dolegliwości.  

Jak odróżnić cukrzycę typu MODY od innych typów cukrzycy?  

Niestety nie istnieją charakterystyczne objawy, na podstawie których można zdiagnozować i odróżnić cukrzycę typu MODY od pozostałych typów cukrzycy. W diagnozie istotne są młody wiek (poniżej 25. roku życia) sugerujący cukrzycę typu 1. przy jednoczesnym braku przeciwciał charakterystycznych dla tego typu cukrzycy.   

Dodatkowo można wymienić:  

• brak otyłości,  
• hiperglikemię,  
• cukrzycę w wywiadzie rodzinnym obejmującym co najmniej dwa pokolenia,  
• w OGTT (doustny test tolerancji glukozy) wykonanym na wczesnym etapie rozwoju cukrzycy zwykle stwierdza się znaczny wzrost glikemii przy często prawidłowych wartościach na czczo,  
• cukromocz większy niż oczekiwany na podstawie wartości glikemii,  
• niski poziom insuliny we krwi.  

Cukrzyca LADA 

LADA to autoimmunologiczna cukrzyca dorosłych o późnym początku. Niszczenie komórek beta wysp trzustki przebiega stopniowo, a cukrzyca rozwija się latami. Rozpoznawana jest u osób szczupłych po 35. roku życia. Ten typ cukrzycy należy do typu 1. (przebiegającej pod przykryciem cukrzycy typu 2.). 

Cechy charakterystyczne dla cukrzycy LADA to m.in.:  

• powolny proces niszczenia komórek beta trzustki,  
• niewielka lub umiarkowana hiperglikemia,  
• diagnoza między 35. a 50. rokiem życia (może pojawić się też w starszym wieku),  
• prawidłowa masa ciała lub niewielka nadwaga,  
• brak cukrzycy w wywiadzie rodzinnym,  
• współtowarzysząca choroba autoimmunologiczna,  
• poziom HDL w normie.  

Rozpoznanie cukrzycy 

Najistotniejsze jest badanie stężenia glukozy we krwi na czczo. U zdrowych pacjentów stężenie wynosi ono mniej niż 100 mg/dl (mniej niż 5,6 mmol/l).  

Jeśli wynik pojedynczej glikemii na czczo wynosi 126 mg/dl (7,0 mmol/l) lub więcej, jest to podstawa do rozpoznania cukrzycy.  

W przypadku wyników w przedziale 100-125 mg/dl (5,7-6,9 mmol/l) lekarz kieruje na doustny test tolerancji glukozy. Jest to badanie, w którym oznacza się stężenie glukozy na czczo oraz po wypiciu roztworu glukozy po upływie 120 minut od pierwszego pobrania krwi. Stężenie glukozy we krwi wyższe lub równe 200 mg/dl (11,1 mmol/l) oznacza cukrzycę.  

Innymi badaniami wykorzystywanymi w diagnostyce cukrzycy są: 

• wartość hemoglobiny glikowanej (HbA1c), 
• stężenie fruktozaminy, 
• obecność glukozy w moczu, 
• przeciwciała przeciwwyspowe, 
• stężenie peptydu C, 
• ciała ketonowe w moczu lub we krwi, 
• stężenie kwasu mlekowego w surowicy, 
• test z glukagonem, 
• ocena wrażliwości na insulinę metodą HOMA. 

Leczenie cukrzycy 

Cukrzyca jest skomplikowaną chorobą, która wymaga odpowiedniego podejścia terapeutycznego. Niezależnie od typu cukrzycy leczenie jest podobne i wykorzystuje się w nim kilka metod jednocześnie.  

Wyróżniamy: 

• leczenie dietetyczne, 
• aktywność fizyczną, 
• leczenie farmakologiczne, 
• zwalczanie czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. 
• leczenie powikłań cukrzycy. 

Cukrzyca – jaka dieta? 

Odpowiednia dieta jest podstawą leczenia każdego typu cukrzycy. Zasady i ogólne założenia diety osób chorych na cukrzycę są pokrywają się z zasadami zdrowego żywienia, ze zwróceniem szczególnej uwagi na podaż węglowodanów.  

Istotne jest to, by: 

• jeść regularnie, 
• zmniejszyć liczbę kalorii (dotyczy osób otyłych i z nadwagą), 
• posiłki były pełnowartościowe, o niskiej zawartości tłuszczów zwierzęcych. 

Osoby chorujące na cukrzycę typu 1. powinny umieć oszacować zawartość węglowodanów w każdym posiłku, co ma znaczenia przy odpowiednim dawkowaniu insuliny.  

Skład diety „cukrzycowej” 

• Białko – 15-20% kaloryczności diety (w przypadku chorych na cukrzycę typu 2. z nadmierną masą ciała nawet 20-30%). Preferowanymi źródłami białka są produkty roślinne, ryby, drób; 
• Tłuszcze – 30-35% kaloryczności diety; 
• Węglowodany – przeciętnie powinny stanowić 45% kaloryczności diety, jeśli są to węglowodany o niskim indeksie glikemicznym mogą stanowić nawet 60% kaloryczności diety. Osoby o większej aktywności fizycznej mają wyższe zapotrzebowanie na węglowodany. Z diety najlepiej wyeliminować węglowodany proste, które szybko się wchłaniają i podnoszą glikemię;  
• Błonnik – zawartość w diecie powinna wynosić 25 g na dzień; 
• Alkohol – osoby z cukrzycą powinny zrezygnować ze spożywania alkoholu, gdyż hamuje on uwalnianie glukozy z wątroby.  

Wysiłek fizyczny 

Cukrzyca typu 1. 

Wysiłek fizyczny zwiększa wrażliwość tkanek na insulinę oraz jej wchłanianie z miejsca wstrzyknięcia, co przy stosowaniu insuliny w formie zastrzyków może prowadzić do hipoglikemii.  

Przed wysiłkiem fizycznym warto pamiętać o kilku zasadach: 

• Kontroluj poziom glukozy we krwi przed, w trakcie i kilka godzin po wysiłku. 
• Jedz dodatkowe węglowodany przed posiłkiem, w trakcie i po wysiłku, zwłaszcza jeśli trwał dłużej. Możesz przyjąć 20-30 g na 30 minut wysiłku. 
• Unikaj ciężkiego wysiłku fizycznego w szczycie działania insuliny. 
• Nie wstrzykuj insuliny w okolice ciała, które intensywnie uczestniczą w wysiłku. 
• Przed intensywnym wysiłkiem możesz zmniejszyć dawkę insuliny. 

Osoby z cukrzycą typu 1. mogą podejmować każdą aktywność fizyczną, nawet bardzo intensywną. Odpowiednia kontrola glikemii nie wyklucza nawet z uprawiania sportu wyczynowego.  

Cukrzyca typu 2. 

W przypadku cukrzycy typu 2. aktywność fizyczna jest jedną z podstawowych metod leczenia. Wysiłek obniża masę ciała i zwiększa wrażliwość tkanek na insulinę. Ćwicz regularnie, najlepiej co 2-3 dni, po 30-45 minut. Polecana jest umiarkowana aktywność oraz wyższa aktywność przynajmniej raz w tygodniu. U osób otyłych lub w wieku powyżej 65 lat preferowany jest szybki spacer w tempie, które powoduje zadyszkę.  

Leczenie farmakologiczne 

W leczeniu cukrzycy typu 1. stosuje się preparaty z insuliną. Mogą być one podawane w postaci jednorazowych zastrzyków stosowanych w ciągu dnia lub w stałym wlewie za pomocą tzw. pompy insulinowej. Nowoczesną metodą leczenia jest przeszczep trzustki lub wysp Langerhansa. Metoda ta jest skuteczna, ale ogranicza ją dostępność dawców.  

W przypadku cukrzycy typu 2. produktów leczniczych jest więcej. Ich stosowanie zależy od wyników glikemii i ogólnego samopoczucia pacjenta. W niektórych przypadkach konieczne jest dołączenie do terapii insuliny.  

Najpopularniejszymi lekami w walce z cukrzycą typu 2. są: 

• metformina, 
• gliklazyd, 
• liraglutyd, semaglutyd 
• wildagliptyna  
• pioglitazon 
• akarboza. 

Zapobieganie rozwojowi cukrzycy 

Cukrzyca typu 1. jest chorobą autoimmunologiczną, więc nie istnieją metody jej zapobiegania.  

Z kolei cukrzyca typu 2. rozwija się przez wiele lat. Najważniejsze jest utrzymywanie prawidłowej masy ciała i zdrowa zbilansowana dieta. U osób ze stwierdzonym stanem przedcukrzycowym zaleca się zmniejszenie masy ciała i jej utrzymanie. Takie osoby powinny przynajmniej raz do roku wykonywać kontrolne badanie OGTT.