Czy możemy być nieśmiertelni?

Różne wymiary starości 

Starzenie się to według definicji nieodwracalny i długotrwały proces, a zachodzące zmiany obejmują aspekt biologiczny, psychiczny i społeczny. Tematem tego artykułu będzie obszar biologiczny. Nie możemy jednak zapominać o dwóch pozostałych.  

Jako twardo stąpająca po ziemi osoba zawsze wychodziłam z założenia, że nie ma co zaklinać rzeczywistości. Zestarzejemy się – to pewne. Wszystkich też czeka śmierć. Ale kiedy niedawno zobaczyłam 75-letniego mężczyznę, którego znam od dziecka, idącego o lasce i dużo wolniej niż dotychczas, zrobiło mi się przykro. Widok ten skłonił mnie do pewnych refleksji. Jak czuje się człowiek, który ma jeszcze bardzo sprawny umysł, ale widzi, że jego ciało już niedomaga? Świadomy, że nie pozostało mu już wiele lat życia? Że dzień, w którym będzie musiał się pożegnać z rodziną i przyjaciółmi, to wcale nie abstrakcyjna i odległa przyszłość? 

To tylko niektóre z rozważań człowieka w dojrzałym wieku. Do tego dochodzi jeszcze wymiar społeczny. Nie wszyscy świetnie odnajdują się na emeryturze. Niektórzy czują się wykluczeni i niepotrzebni. Spora część seniorów mierzy się także z trudną sytuacją finansową. Gdy tracą zdrowie, często stają się obciążeniem dla najbliższych. Umysł z czasem staje się mniej bystry, pamięć zaczyna płatać figle, a funkcjonowanie w szybkim i scyfryzowanym świecie jest coraz trudniejsze. 

Jakie czynniki odpowiadają za proces starzenia? 

Proces biologicznego starzenia się ma wiele płaszczyzn. Zmiany następują równolegle lub w pewnych sekwencjach i są rozciągnięte w czasie. Nie u wszystkich jednak pojawiają się w tym samym momencie lub tempie.  

To, kiedy i w jaki sposób Twój organizm będzie się starzał, zależy od: 

• czynników i predyspozycji genetycznych; 
• stylu życia – diety, aktywności fizycznej, jakości i ilości snu, poziomu stresu, nałogów; 
• rodzaju wykonywanej pracy; 
• otoczenia – hałasu, skażenia środowiska, promieniowania; 
• warunków, w jakich żyjesz; 
• statusu ekonomicznego. 

Dlaczego się starzejemy? 

Najczęściej przyjmuje się tezę, że za starzenie się organizmu odpowiada starzenie się komórek – podstawowych jednostek każdego narządu i układu w naszym ciele. W wyniku tego procesu stają się one płaskie i powiększone. 

Wyróżniamy dwa rodzaje starzenia się komórek: 

• replikacyjne – to moment wyczerpania się zdolności komórki do kolejnych podziałów; jest to związane ze skróceniem telomerów (końcowych fragmentów chromosomu, które chronią go przed uszkodzeniem podczas kopiowania) do połowy ich wyjściowej długości; 
• przyspieszone – niezależne od skracania telomerów; może być spowodowane przez stres oksydacyjny, onkogeny i czynniki uszkadzające DNA; można je zaobserwować już po kilku dniach od zadziałania stresora. 

Starzenie się komórki wynika z kumulacji uszkodzeń, utraty zdolności naprawczych oraz spadku odporności na stres.

Dzisiejszy poziom wiedzy pozwala na przedstawienie kilku teorii tłumaczących, dlaczego się starzejemy.

Skracanie telomerów  

Z upływem lat spada aktywność telomerazy – enzymu odpowiedzialnego za replikację (powielanie) telomerów. W takiej sytuacji każdy kolejny podział komórki wiąże się ze skróceniem telomeru. Kiedy telomer osiągnie połowę wyjściowej długości, mówimy o wyczerpaniu zdolności replikacyjnej komórki i jej starzeniu. 

Wolne rodniki i stres oksydacyjny 

Tlen jest niezbędny do życia każdej komórki. Jednak pewna jego część ulega niepełnej redukcji i w konsekwencji powstają jego reaktywne formy, m.in. wolne rodniki. W odpowiednim stężeniu kontrolują one niektóre procesy wewnątrzkomórkowe. Zaburzenie dysproporcji między antyoksydantami (które neutralizują reaktywne formy tlenu) a wolnymi rodnikami i nagromadzeniem tych drugich w tkankach nazywamy stresem oksydacyjnym. Jest to jeden z głównych czynników odpowiedzialnych za rozwój chorób neurodegeneracyjnych i sarkopenii (obniżenia siły i masy mięśniowej). 

Nieprawidłowości w układzie odpornościowym 

Tę teorię przedstawił amerykański lekarz Roya Walforda. Zakłada ona, że niewłaściwie funkcjonujący układ immunologiczny przyczynia się do powstania niewielkiego, ale przewlekłego stanu zapalnego (tzw. zapalenie starcze). Niesprawne mechanizmy obronne i przewaga procesów uszkadzających nad naprawczymi sprawiają, że organizm jest bardziej narażony na infekcje i mniej skutecznie niszczy komórki nowotworowe. Konsekwencją jest starzenie się organizmu, a następnie śmierć. 

Zaburzenia funkcjonowania mitochondriów  

Mitochondrium to „centrum energetyczne”. Wraz z upływem lat liczba mitochondriów i wydolność mitochondrialnego łańcucha oddechowego maleje. Przekłada się to na wzrost liczby wolnych rodników tlenowych, które mogą uszkadzać DNA, również to mitochondrialne. 

Jakie są objawy starzenia?

Do symptomów świadczących o starzeniu się organizmu zaliczamy: 

• siwe, cienkie włosy, 
• zmarszczki, 
• suchą, odwodnioną skórę, 
• spadek masy mięśniowej, 
• degenerację stawów, 
• spadek masy kostnej, 
• kłopoty z poruszaniem się, 
• zanik kubków smakowych, pogorszony apetyt, 
• zaburzenia wchłaniania i trawienia, 
• upośledzenie odczuwania pragnienia, odwodnienie organizmu, 
• pogorszenie funkcji poznawczych, kłopoty z pamięcią i koncentracją, 
• pogorszenie wzroku i słuchu, 
• gorsze gojenie ran, 
• upośledzenie funkcjonowania wielu narządów i układów.

Jak starzeją się poszczególne organy i narządy? 

Mózg 

Mózg każdej osoby między 30. a 60. rokiem życia traci ok. 0,1% swojej masy. Po sześćdziesiątce tempo wzrasta nawet do 0,5% na rok.  

Wraz z wiekiem: 

• pogarsza się krążenie mózgowe, 
• nasila się degeneracja neuronów, 
• występują zaburzenia neuroprzekaźnictwa, 
• pogarszają się funkcje poznawcze, pamięć i koncentracja, 
• słabnie koordynacja ruchów, 
• kumulują się w mózgu (i nie tylko) barwniki tłuszczowe, m.in. lipofuscyna. Zajmuje ona coraz większą przestrzeń w komórce, uniemożliwiając jej prawidłowe funkcjonowanie i nasilając tym samym stres oksydacyjny.  

Oczy

U osób starszych spada poziom tkanki tłuszczowej podskórnej, a skóra na powiekach i wokół oczu wiotczeje. Efektem jest wrażenie zapadnięcia gałek ocznych i zmniejszenie szpary powiekowej.  

Obserwuje się także: 

• dysfunkcję narządu łzowego, 
• zwyrodnienie ciałka szklistego, 
• zmętnienie soczewki, 
• utratę przezroczystości rogówki i zmianę jej kształtu, 
• zmianę ostrości i pola widzenia, 
• spadek elastyczności tęczówki, 
• zwężenie źrenicy, co przekłada się na zmniejszenie ilości światła docierającego do siatkówki, 
• pogrubienie soczewki, 
• trudności w rozróżnianiu niektórych kolorów. 

Kości 

Starzenie się kości rozpoczyna się już około 45. roku życia. U kobiet ten proces wyzwala menopauza. Ze względu na mniejszą aktywność i stężenie estrogenów tempo utraty masy kostnej wzrasta w tym czasie nawet 7-krotnie. Rośnie tym samym ryzyko pojawienia się osteoporozy.

U mężczyzn zmiany w tkance kostnej zwykle pojawiają się później, ale u nich także występują:  

• ujemny bilans przebudowy kostnej, 
• zmniejszenie masy i gęstości kości, 
• deficyt kościotworzenia, 
• przewaga aktywności osteoklastów nad osteoblastami.

Stawy 

Wieloletnie obciążanie i dysfunkcja procesów naprawczych prowadzą do starzenia się stawów. W niektórych stawach liczba chondrocytów (komórek tkanki chrzęstnej) spada w ciągu całego życia aż o połowę. Maleje również wielkość kompleksów proteoglikanów (składników substancji pozakomórkowej), co przekłada się na zwiększoną podatność na urazy i zniszczenia. Wymienione zmiany, bez względu na współwystępowanie choroby zwyrodnieniowej, nieuchronnie prowadzą do zmniejszenia zakresu ruchu. 

Mięśnie 

Według przeprowadzonych badań po 45. roku życia masa mięśni zaczyna spadać o około 0,6% rocznie. Ich siła natomiast początkowo maleje o 1,5% w skali roku, by po sześćdziesiątce przyspieszyć nawet do 3% rocznie. Proces ten nosi nazwę sarkopenii. Jest on bardziej widoczny u mężczyzn ze względu na większą początkową masę mięśni i dotyczy szczególnie kończyn dolnych. Zmiany obejmują przede wszystkim włókna szybkokurczliwe. Ogranicza to możliwości wykonania dużego wysiłku w krótkim czasie. Na starzenie się mięśni wpływa także w pewnym stopniu ich osłabione unerwienie. W wyniku zaburzeń przewodnictwa mięśnie wolniej się kurczą, co oznacza pogorszenie zdolności przyspieszania ruchu i zaburzenia równowagi.  

Zmiany hormonalne związane z wiekiem oraz niedobór witaminy D także wpływają na kondycję i pracę mięśni. Niektóre choroby takie jak: cukrzyca, niewydolność serca czy POChP niekorzystnie oddziałują na metabolizm białek mięśni i nasilają negatywne zmiany. 

Serce i układ krążenia 

U osób dojrzałych zachodzą również zmiany w układzie krążenia i sercu, takie jak: 

• spadek ilości kardiomiocytów (komórek mięśnia sercowego); 
• pogrubienie ścian i spadek elastyczności naczyń krwionośnych – serce musi wówczas szybciej pompować krew; 
• zaburzenia generowania i przewodzenia impulsów; 
• zwyrodnienie węzła zatokowo-przesionkowego; 
• utrata włókien mięśniowych w przedsionkach; 
• zwłóknienia w przedsionkach i układach przewodzących; 
• nagromadzenie lipofuscyny i amyloidu, co może powodować uszkodzenie zastawek serca; 
• zmniejszenie objętości lewej komory serca; 
• zwiększenie masy lewej komory u mężczyzn i nieznaczny spadek lub brak zmian w masie tej części serca u kobiet. 

Płuca i układ oddechowy 

Podczas procesu starzenia pojawiają się także zmiany w układzie oddechowym, a wśród nich: 

• spadek sprężystości płuc, 
• stwardnienie i spadek elastyczności naczyń płucnych, 
• osłabienie siły mięśni międzyżebrowych i przepony (kluczowych mięśni w procesie oddychania), 
• zmniejszenie powierzchni wymiany gazowej i wzrost objętości przestrzeni martwej, 
• usztywnienie i zmiana kształtu klatki piersiowej oraz zmiana toru oddychania, co ogranicza wentylację. 

Wątroba i układ pokarmowy 

Osoby starsze często skarżą się na dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego i pogorszenie apetytu. 

Do przyczyn tego stanu należą: 

• spowolniona motoryka, 
• zaburzeniach wchłaniania i trawienia, 
• zanik brodawek języka i dysfunkcja nerwu węchowego, 
• zmniejszone wydzielanie śliny, 
• osłabienie mięśni aparatu żującego, 
• ścieńczenie błony śluzowej żołądka, 
• zmniejszenie wydzielania soków trawiennych, 
• zmniejszenie masy wątroby i przepływu przez nią krwi, 
• osłabienie zdolności regeneracyjnych wątroby. 

Ponadto u osób starszych obserwuje się utratę uzębienia. Przekłada się to nie tylko na stan odżywienia, ale może również powodować problem natury estetycznej. 

Nerki i układ moczowo-płciowy 

Upływający czas nie jest obojętny także dla układu moczowego. 

U osób starszych można się spodziewać: 

• spadku masy nerek (głównie kory), 
• zmniejszenia liczby kłębuszków nerkowych (nawet o 50%) i osłabienia przesączania kłębuszkowego, 
• istotnego spadku przepływu krwi przez nerki, 
• upośledzenia zdolności utrzymania równowagi elektrolitowej, 
• zmniejszonej pojemności pęcherza moczowego, 
• osłabienia mięśni Kegla i w konsekwencji nietrzymania moczu, 
• zwiększenia objętości zalegającego moczu po zakończonej mikcji, 
• przerostu gruczołu krokowego u mężczyzn i zaburzeń erekcji, 
• suchości pochwy, dyskomfortu podczas stosunku, świądu i pieczenia okolic intymnych u kobiet na skutek menopauzy i spadku stężenia estrogenów. 

Skóra 

Skóra starzeje się w wyniku działania promieniowania UV i czynników wewnętrznych, uwarunkowanych genetycznie.  

Cechy charakterystyczne i objawy starzejącej się skóry to: 

• zmiany zanikowe – ścieńczenie skóry, 
• wzmożona pigmentacja (tzw. plamy starcze), 
• spadek syntezy kolagenu, 
• zwiększona wrażliwość na substancje drażniące i uczulające, 
• upośledzenie właściwości termoregulacyjnych, 
• zmiany liczby i pracy gruczołów potowych i łojowych, 
• gorsze gojenie się ran.

Układ wydzielania wewnętrznego 

Starzejące się narządy tracą zdolność produkcji i wydzielania hormonów, które regulują wiele procesów w naszym organizmie.  

Wyróżniamy: 

• somatopauzę – zmniejszenie wydzielania hormonu wzrostu (somatotropiny); odnotowuje się spadek o 50% co 7-10 lat; 
• menopauzę – zmniejszenie wydzielania żeńskich hormonów płciowych; zazwyczaj rozpoczyna się około 50. urodzin; 
• andropauzę – zmniejszenie wydzielania testosteronu; standardowo 5% na każdą dekadę, począwszy od 30. roku życia; 
• adrenopauzę – zmniejszenie wydzielania hormonów produkowanych przez nadnercza; 
• melanopauzę – zmniejszenie wydzielania melatoniny przez szyszynkę. 

Starzenie się a rozwój chorób związanych z wiekiem 

Mniejsza wydolność organizmu, gorsza kondycja fizyczna i osłabione zdolności poznawcze nie są jedynymi problemami, z którymi borykają się seniorzy. Wraz z upływem lat częściej zapadają na tzw. choroby wieku podeszłego. Ich rozwój to konsekwencja różnych zmian, które zostały opisane wyżej. Nie występują one jednak u wszystkich osób starszych. 

Choroby charakterystyczne dla podeszłego wieku to: 

• choroby neurodegeneracyjne: choroby Parkinsona i Alzheimera; 
• choroby sercowo-naczyniowe: miażdżyca, nadciśnienie, zaburzenia rytmu serca, udar; 
• choroby układu oddechowego: POChP, idiopatyczne włóknienie płuc; 
• choroby metaboliczne, m.in. cukrzyca; 
• przewlekłe stany zapalne, m.in. stawów i kości; 
• osteoporoza; 
• zaćma; 
• nowotwory. 

Czy można żyć wiecznie? 

Powyższa teoria dotycząca starzenia się nie napawa optymizmem. Osiąganie dojrzałego wieku kojarzy nam się z ograniczeniami lub wręcz niepełnosprawnością ruchową i psychiczną. Do tego dochodzą choroby, których leczenie jest często wyzwaniem ze względu na stan nerek czy wątroby oraz choroby współwystępujące.  

A gdyby tak zatrzymać proces starzenia? Czy w ogóle jest to możliwe? W ostatnim czasie zrobiło się głośno na ten temat za sprawą amerykańskiego milionera Bryana Johnsona. Twierdzi on, że dzięki wdrożeniu pewnych procedur jego ciało się nie starzeje lub robi to dużo wolniej. Johnson stosuje bardzo rygorystyczną dietę, codziennie ćwiczy i przyjmuje 111 tabletek na dobę, w tym metforminę. Jest to znany lek hipoglikemizujący (obniżający stężenie cukru we krwi), a w ostatnich latach naukowcy zainteresowali się także jego potencjalnymi właściwościami przeciwstarzeniowymi i przeciwnowotworowymi. Są one przedmiotem prowadzonych aktualnie badań. 

Bryan Johnson ma do swojej dyspozycji sztab specjalistów, którzy czuwają nad jego zdrowiem i dobrym samopoczuciem. Wszystko jest dokładnie zaplanowane i skrupulatnie monitorowane. Milioner jest poddawany różnym pomiarom i testom. Ich wyniki sugerują, że pomimo metrykalnego wieku 46 lat jego organy są dużo młodsze. Serce ma 37 lat, kości i skóra – 28, a płuca zaledwie 18 lat! Brzmi cudownie, prawda? Pytanie jednak, jakie są koszty tego przedsięwzięcia? Czy naprawdę chcemy być nieśmiertelni, ale też pozbawieni przyjemności jedzenia czy spontanicznych aktywności? Nie mówiąc już o wydatkach, bo przeciętnego człowieka zwyczajnie nie stać na takie nakłady finansowe i czasowe.

Czy jest zatem inny, tańszy sposób na zachowanie młodości? Są na świecie miejsca, gdzie ludzie żyją statystycznie dłużej niż w innych rejonach. W czołówce krajów o najdłuższej średniej życia znajdują się: Monako, San Marino, Liechtenstein, Szwajcaria i Japonia. Łączy je wysoki status ekonomiczny mieszkańców. Na świecie istnieje również kilka punktów, w których żyje najwięcej stulatków.  

Mowa o tzw. strefach niebieskich, do których zaliczamy: 

• wyspę Okinawa w Japonii, 
• Sardynię we Włoszech, 
• wyspę Ikaria w Grecji, 
• półwysep Nicoya w Kostaryce, 
• miasto Loma Linda w Stanach Zjednoczonych. 

W czym kryje się sekret długowieczności i dobrego zdrowia mieszkańców tych miejsc? Nie uprawiają sportu wyczynowo, ale wszędzie poruszają się pieszo i codziennie spacerują. Ich dieta opiera się na delikatnym deficycie kalorycznym. Obfituje w świeże owoce i warzywa, które są źródłem witamin i antyoksydantów. Nie gonią i nie pędzą, nie są zatem obarczeni wysokim poziomem stresu. Otaczają się bliskimi ludźmi – rodziną i przyjaciółmi. Niektórzy przynależą też do społeczności religijnych. Można zatem przyjąć, że żyją w stylu slow. 

Successful ageing, czyli teoria pomyślnego starzenia 

W 1987 roku John W. Rowe i Robert L. Kahl wprowadzili definicję tzw. pomyślnego starzenia.

Są za nie odpowiedzialne trzy czynniki:

• niskie ryzyko chorób i związanej z nimi niepełnosprawności, 
• aktywność fizyczna i intelektualna, 
• zaangażowanie w życie społeczne. 

Na przestrzeni lat teorię tą modyfikowały różne osoby i instytucje. Nadal jednak pozostaje przeciwieństwem zwyczajnego starzenia się.  

Rola aktywności w pomyślnym starzeniu 

Według badań umiarkowana aktywność fizyczna stymuluje procesy odpowiedzialne za neutralizację wolnych rodników, które stoją u podstaw jednej z teorii starzenia się komórek. Skurcz mięśni szkieletowych wywołany wysiłkiem wpływa na wydzielanie związków osłabiających zapalenie starcze i proces starzenia.  

Ponadto aktywność fizyczna: 

• spowalnia utratę masy kostnej, 
• wzmacnia mięśnie, 
• poprawia ruchomość stawów, 
• pobudza apetyt i poprawia stan odżywienia, 
• obniża ciśnienie krwi, 
• reguluje metabolizm węglowodanów i poziom cukru we krwi, 
• poprawia profil lipidowy, 
• obniża stężenie kortyzolu (hormonu stresu), 
• pozytywnie wpływa na samopoczucie i poczucie własnej wartości, 
• wpływa na podzielność i skupienie uwagi, 
• niweluje lęk i stres. 

Zachowanie aktywności intelektualnej jest równie ważne. Porzucenie obowiązków zawodowych i przejście na emeryturę często wiąże się z pogorszeniem procesów myślowych. Pamięć i koncentracja są mniej potrzebne i rzadziej używane, więc mogą słabnąć. Dlatego tak ważne jest ćwiczenie nie tylko ciała, ale również głowy. Krzyżówki, sudoku, czytanie książek i robienie małych zakupów bez listy to najprostsze sposoby na sprawny umysł. Seniorzy w stanie zawodowego spoczynku bardzo chwalą sobie Uniwersytety Trzeciego Wieku. Mogą tam rozwijać swoje pasje, zdobywać nowe umiejętności, a przede wszystkim przebywać w towarzystwie osób o podobnych potrzebach i zainteresowaniach. 

XXI wiek to rozwój medycyny, dostęp do szczepień przeciwko wielu chorobom oraz propagowanie programów profilaktycznych. Coraz więcej i głośniej mówi się o work-life balance oraz znaczeniu aktywności fizycznej i dobrze zbilansowanej diety. Rośnie również świadomość społeczeństwa. Ludzie zmieniają swoje priorytety – wyjeżdżają z miast na wieś, aby zwolnić i zadbać zarówno o ciało, jak i duszę.  

Z drugiej strony świat mierzy się z plagą chorób cywilizacyjnych, przewlekłych i nowotworowych oraz postępującym zanieczyszczeniem środowiska. Żywność zawiera coraz więcej sztucznych dodatków, ludzie odreagowują nadmierny stres, sięgając po używki, a siedzący tryb życia staje się normą. Jedyną aktywnością fizyczną wielu osób jest obsługa pilota od telewizora. Niestety tylko niektórzy z nas regularnie kontrolują również swoje zdrowie. Wysokie koszty wizyty, długie kolejki i obawa przed mało optymistyczną diagnozą skutecznie powstrzymują przed udaniem się do lekarza.  

Nie wiadomo, kiedy, jakim kosztem i czy w ogóle ludzkości uda się osiągnąć nieśmiertelność. Możemy jednak poczynić kroki, by cieszyć się dobrym zdrowiem przez wiele lat. Nie zapominajmy zatem o ruchu, dobrze zbilansowanej diecie, odpowiedniej długości i jakości snu. Nie bagatelizujmy objawów chorób i nie unikajmy badań profilaktycznych. Pomimo stale rosnącej średniej długości życia w Polsce niestety nadal plasujemy się w czołówce krajów z wysokim odsetkiem zapadalności na wiele chorób. Najwyższy czas to zmienić. 

Przeczytaj również:
Co zrobić, by jak najdłużej zachować sprawność i zdrowie?