Gotowość komunikacyjna – jak ją rozwijać u dziecka?

Jak wygląda komunikacja z maluchem? 

Komunikacja z maleńkim dzieckiem różni się od komunikacji między osobami, które posługują się komunikacją werbalną. Dziecko, przychodząc na świat, jest „wyposażone” w zestaw zdolności, którymi może poinformować dorosłego o tym, że jest głodne, śpiące, ma mokrą pieluszkę czy coś je boli. Mowa tu o komunikacji niewerbalnej, która odbywa się poprzez mowę ciała, wydawanie nieartykułowanych dźwięków, płacz, śmiech czy kwilenie. Termin komunikacja ma swoje korzenie w łacinie i oznacza „czynić wspólnym, łączyć, udzielać wiadomości”, a także wspólność, łączność. Aby dorosły mógł zrozumieć, co dziecko chce mu przekazać, musi niejako wejść do dziecięcego świata, w którym to ono dyktuje warunki komunikacyjne. Początkowo zrozumienie dziecka jest dla rodzica intuicyjne, ale z czasem nabiera on wprawy i od razu wie, o co dziecku chodzi, mimo że nie powiedziało ono ani słowa.

Zdobywanie przez małego człowieka kompetencji komunikacyjnej, a więc zdolności do używania języka dostosowanego zarówno do odbiorcy, jak i sytuacji, jest procesem długim i złożonym, zależnym od wielu czynników. Nabywanie kompetencji odbywa się samoistnie w środowisku, w którym przebywa i dorasta dziecko, najczęściej w domu rodzinnym, gdzie wzorem do naśladowania stają się rodzice, rodzeństwo, a także inne osoby, np. dziadkowie.  

Czym jest gotowość komunikacyjna? 

Za gotowość komunikacyjną uważa się stan przygotowania psychicznego do użycia języka i posługiwania się nim, gdy nadarzy się ku temu okazja lub moment, w którym dziecko jest gotowe rozpocząć komunikację. Za gotowość do komunikacji odpowiada wiele czynników, m.in. potrzeba komunikacji, poziom lęku językowego, osobowość i stan psychiczny dziecka, a także postawa rozmówcy i atmosfera towarzysząca nabywaniu zdolności językowych.  

Rozwój dziecka w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym przebiega specyficznie i jest uwarunkowany nie tylko samym rozwojem dziecka, a więc nieustającym kształtowaniem się układu nerwowego, ale też stałym przeżywaniem różnych doświadczeń. Im starsze dziecko, tym większy poziom zrozumienia przez dziecko samego siebie, swoich niektórych emocji czy przeżyć, o których dziecko może już coś powiedzieć. Wzrasta także poziom kompetencji językowej, postrzegania rzeczywistości, innych ludzi, a także zauważenie ich stanów psychicznych i przeżyć. Maluch staje się zdolny do porozumiewania się z otoczeniem w sposób bardziej świadomy. Gotowość komunikacyjna, a w dalszej kolejności opanowanie komunikacji sprawiają, że dziecko może celowo współpracować z osobą dorosłą czy rówieśnikami.  

W jaki sposób przejawia się gotowość komunikacyjna? 

Obecność gotowości komunikacyjnej może przejawiać się na różne sposoby, np. poprzez: 

• celowe działanie, a więc świadomość wpływu na to, co otacza dziecko; 
• wskazywanie pożądanych przedmiotów, np. zabawek, książeczek; 
• naprzemienność w dialogu, np. ja pytam, ty odpowiadasz; 
• rozumienie nazw przedmiotów i rzeczy, rozumienie treści zadawanych pytań; 
• intencję komunikacyjną, a więc chęć i odczuwanie potrzeby do komunikacji z otoczeniem; 
• nawiązywanie kontaktu wzrokowego; 
• „widoczne” słuchanie i zainteresowanie rozmową innych osób. 

W pracy z osobami niepełnosprawnymi, w tym z osobami z niepełnosprawnością intelektualną, z którymi porozumiewanie się jest oparte m.in. na komunikacji wspomagającej i alternatywnej (np. w postaci symboli PCS), wśród przejawów gotowości komunikacyjnej, oprócz wyżej wymienionych, uznaje się również: 

• rozumienie pojęcia o konsekwencjach swojego wyboru, tj. dziecko z dwóch symboli aktywności wybrało np. czytanie książki, więc będziemy czytać książkę; 
• koncentracja wzroku na pożądanym obiekcie. 

Należy zaznaczyć, że w przypadku osób z niepełnosprawnością nie tylko intelektualną i sprzężoną, ale też wynikającą z chorób czy stanów powypadkowych, gotowość komunikacyjna także jest obecna. Chęć komunikacji, wskazywanie przedmiotów, używanie gestów, a więc wszystko to, co świadczy, że dana osoba chce i pragnie się porozumiewać lub widzi w drugiej osobie obiekt, dzięki któremu może zaspokoić swoje potrzeby, jest niepodważalnym dowodem na gotowość komunikacyjną.  

W jaki sposób budować gotowość komunikacyjną u dziecka? 

Od lat wiadomo, że najlepszą nauką jest nauka przez zabawę. To właśnie z jej wykorzystaniem można budować gotowość komunikacyjną dziecka. Oto kilka przykładów: 

• zabawa w naprzemienność – raz ty, raz ja; 
• wspólne czytanie książeczek, opowiadanie obrazków; 
• recytowanie wierszyków; 
• wspólne dokonywanie wyborów, np. zjemy pomarańczę czy banana?; 
• przerywanie wspólnych czynności i pytanie dziecka, czy bawimy się dalej, czy kończymy zabawę; 
• zabawy dźwiękonaśladowcze; 
• zabawy-wymianki – Podaj mi książkę, to Ci ją poczytam itd.; 
• aktywny udział dziecka w życiu rodzinnym; 
• informowanie dziecka o aktywnościach, w jakich będzie brać udział; 
• opowiadanie o wykonywanej czynności, np. kroję chleb, smaruję chleb masłem; 
• zabawa w a kuku – pokazywanie czegoś i chowanie (nauka o stałości przedmiotów, czyli świadomości, że są, chociaż nie są widoczne); 
• zwracanie się do dziecka poprzez proste komunikaty, które będą łatwe do zrozumienia; 
• podczas aktywności nauka przestrzegania zasad, np. czekania na swoją kolej lub granie do końca (zwłaszcza gdy dziecko szybko się nudzi aktywnością i chce doprowadzić do jej szybkiego zakończenia); 
• podczas zabaw i aktywności stopniowo zwiększać ich poziom trudności; 
• nawiązywanie kontaktu wzrokowego z dzieckiem podczas mówienia. 

W jaki sposób rozwijać gotowość komunikacyjną dziecka? 

Podstawowym elementem działania dziecka jest dobra motywacja. Warto bazować na aktywnościach, przedmiotach i rzeczach, które dziecko po prostu lubi (Jakie ma ulubione zabawki? Co lubi jeść? Czy ma ulubionego bohatera bajek? itd.). 

Każdy z nas może i chce się komunikować. Może to robić werbalnie lub niewerbalnie. Istotą jest dotarcie do sposobu komunikacji, który umożliwi drugiej osobie zrozumienie naszego przekazu (zwłaszcza w przypadku osób z niepełnosprawnością intelektualną). Komunikacja wymaga nadawcy, odbiorcy i gotowości do komunikacji. Widząc, że maluch chce coś nam przekazać, warto okazać mu przede wszystkim zainteresowanie, uwagę i cierpliwość. Wspieranie rozwoju gotowości komunikacyjnej u każdego dziecka wpływa korzystnie na dalszy rozwój mowy i komunikacji. 

Przeczytaj również:
Komunikacja u dzieci – jak się rozwija?