Hormon stresu – jak wpływa na nasz organizm?

Czym jest kortyzol (hormon stresu)? 

Kortyzol to hormon sterydowy, jeden z glikokortykosteroidów produkowanych w korze nadnerczy, a następnie uwalnianych do krwi, z którą transportowane są po całym organizmie. Jest niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania związkiem chemicznym i wpływa na niemal każdy narząd w organizmie. Nazwa „hormon stresu” wynika z funkcji kortyzolu w regulowaniu odpowiedzi organizmu na stres. Może być jednak myląca – nie wyraża większości efektów obecności tej substancji. 

Kortyzol – rola w organizmie 

Kortyzol oddziałuje bezpośrednio na tkanki i zwiększa efekt działania innych hormonów (działanie permisyjne). 

Metabolizm węglowodanów 

Kortyzol zwiększa aktywność enzymów odpowiedzialnych za wytwarzanie glukozy z niecukrowych cząstek, takich jak: aminokwasy, kwas mlekowy czy glicerol (glukoneogeneza) w wątrobie i nerkach. Dostarczenie znacznej ilości substratów do glukoneogenezy jest możliwe dzięki proteolitycznemu (proteoliza – rozpad białek na aminokwasy) efektowi wywieranemu na mięśnie oraz – w mniejszym stopniu – na pozostałe tkanki. Efekty te zwiększają intensywność glukoneogenezy nawet 5-10-krotnie. Kortyzol pobudza również syntezę glikogenu w wątrobie i zmniejsza wykorzystanie glukozy obecnej w surowicy krwi poprzez zmniejszenie wrażliwości tkanek na insulinę.

Kortyzol oddziałuje również na metabolizm cukrów pośrednio, poprzez zwiększenie efektu glukagonu i adrenaliny na rozkład do glukozy zapasowego węglowodanu obecnego w mięśniach i wątrobie – glikogenu.  

Sumarycznym skutkiem działania kortyzolu na gospodarkę węglowodanową jest zwiększenie stężenia glukozy w surowicy krwi i obniżenie wrażliwości tkanek na insulinę. Nazywa się to działaniem diabetogennym (sprzyjającym rozwinięciu cukrzycy typu II). 

Metabolizm białek 

Kortyzol zwiększa katabolizm (rozpad) białek w komórkach (za wyjątkiem hepatocytów, czyli komórek występujących w wątrobie). Dalej, kortyzol mobilizuje aminokwasy z tkanek pozawątrobowych, takich jak: mięśnie, kości i tkanka łączna. Skutkiem nadmiernej aktywności tych procesów jest zmniejszenie masy mięśniowej, osteoporoza i rozstępy skórne. Uwolnione aminokwasy wędrują z osoczem do wątroby, gdzie pobierane są przez hepatocyty, a następnie w procesie glukoneogenezy przekształcane są do glukozy i dalej do glikogenu. Kortyzol wpływa również pobudzająco na syntezę białek w wątrobie. 

Metabolizm lipidów 

Bezpośredni wpływ kortyzolu na metabolizm lipidów jest niewielki, jednak ma ogromne znaczenie przez swój permisyjny wpływ na działanie adrenaliny i hormonu wzrostu. Kortyzol zwiększa transport wolnych kwasów tłuszczowych do komórek oraz ich wykorzystanie jako substrat energetyczny.  

Układ sercowo-naczyniowy 

Kortyzol wzmaga działanie adrenaliny i noradrenaliny na organizm oraz wpływa na kurczliwość mięśnia sercowego. Zahamowanie syntezy kolagenu powoduje, że naczynia są kruche i łatwiej ulegają uszkodzeniom. 

Przewód pokarmowy 

Hormon stresu pobudza wydzielanie kwasu solnego w żołądku, co sprzyja powstawaniu uszkodzeń błony śluzowej, np. nadżerek albo wrzodów żołądka. 

Układ kostny 

Kortyzol hamuje syntezę białek obecnych w kościach, aktywuje komórki odpowiedzialne za resorpcję tkanki kostnej oraz zmniejsza wchłanianie wapnia i fosforanów w przewodzie pokarmowym.  

Ciąża 

W życiu płodowym kortyzol oraz pozostałe hormony z grupy glikokortykosteroidów wpływają na dojrzewanie układu nerwowego, płuc, przewodu pokarmowego, siatkówki i skóry. 

Immunosupresja 

Efekt wywierany na układ odpornościowy ma charakter hamujący. Kortyzol hamuje syntezę czynników prozapalnych w leukocytach i bezpośrednio hamuje aktywność części komórek, np. makrofagów czy limfocytów T. To zjawisko jest wykorzystywane w medycynie – leki o podobnym działaniu do kortyzolu stosowane są np. w celu zahamowania stanu zapalnego i u pacjentów po przeszczepach narządów. 

Niewłaściwy poziom kortyzolu – konsekwencje 

Zespół Cushinga to grupa objawów występujących po ekspozycji na nadmierne stężenie glikokortykosteroidów (w tym kortyzolu) we krwi.  

Objawy nadmiernego stężenia glikokortykosterydów / kortyzolu: 

• nadciśnienie tętnicze; 
• otyłość, wzrost masy ciała; 
• zaburzenia snu, depresja; 
• obniżenie popędu seksualnego; 
• przewodnienie; 
• zaokrąglenie twarzy (nagromadzenie tkanki tłuszczowej); 
• zaburzenia miesiączkowania; 
• owłosienie typu męskiego (np. na twarzy, klatce piersiowej); 
• wybroczyny (małe czerwone, fioletowe plamki na skórze);  
• rozstępy skórne [2]. 

Rzadziej spotykane objawy nadmiaru kortyzolu w organizmie: 

• nieprawidłowości w zapisie EKG; 
• miażdżyca;  
• odkładanie tłuszczu w okolicy karku (bawoli kark); 
• obrzęki; 
• osteoporoza, złamania;  
• bóle głowy, pleców; 
• nawracające infekcje; 
• bóle brzucha;  
• trądzik; 
• łysienie (u kobiet). 

Kortyzol powyżej normy 

Zbyt wysoki poziom kortyzolu we krwi może oznaczać zespół Cushinga, czyli nadczynność nadnerczy w przebiegu choroby przysadki mózgowej. Przysadka mózgowa to gruczoł, którego rolą jest m.in. kontrola wydzielania glikokortykosteroidów (w tym kortyzolu) przez nadnercza. Przyczyną zespołu Cushinga jest najczęściej gruczolak przysadki wydzielający adrenokortykotropinę (ACTH) – hormon pobudzający nadnercza do wydzielania kortyzolu. Rzadziej występuje zespół ektopowego wydzielania ACTH spowodowany przez guza wydzielającego ACTH zlokalizowanego poza przysadką (np. rak drobnokomórkowy płuca). Zdarza się, że za nadmierne stężenie kortyzolu we krwi odpowiada guz wywodzący się z komórek kory nadnercza – łagodny gruczolak albo rak złośliwy. 

Objawy zespołu Cushinga mogą wystąpić również w przebiegu przewlekłego stosowania leków steroidowych. Stosuje się je w wielu wskazaniach, np.: u pacjentów po przeszczepach narządów, w leczeniu nowotworów hematologicznych, astmie czy chorobach autoimmunologicznych. 

Badanie poziomu kortyzolu – przygotowanie i przebieg

Materiałem biologicznym, w którym najczęściej oznacza się stężenie kortyzolu jest surowica krwi. Istnieje również możliwość oznaczania stężenia kortyzolu w ślinie i moczu, jednak materiały te stosowane są rzadziej. Do badania potrzebna jest krew żylna, czasami pobierana kilkukrotnie w ciągu dnia. W przypadku nieprawidłowości w wynikach badań lekarz może zlecić kolejne badania – między innymi test hamowania deksametazonem.

Normy stężenia kortyzolu we krwi 

Prawidłowe stężenie kortyzolu we krwi pobranej w godzinach porannych (około 8:00) powinno wynosić 140-690 nmol/L [3], jednak zakres wartości referencyjnych różni się między laboratoriami. 

Przeczytaj również:
Jak stres wpływa na apetyt?