Pielęgnacja skóry po radio- i chemioterapii

Podczas radioterapii wykorzystuje się promieniowanie jonizujące. Reakcje skórne w postaci odczynów obserwuje się najczęściej w sytuacji, gdy dochodzi do przekroczenia tzw. dawki tolerancyjnej – indywidualnej dla poszczególnych narządów poddanych terapii. Również zastosowanie chemioterapii w leczeniu systemowym nowotworów oddziałuje zarówno na komórki zainfekowane, jak i te zdrowe.

W klasyfikacji odczynu popromiennego można wykorzystać poszczególne skale: 

• RTOG / EORTC (z ang. Radiation Therapy Oncology Group / European Organization for Research and Treatment of Cancer) – ocenie poddaje się wczesne i późne odczyny popromienne.  
• LENT SOMA (z ang. Late Effects of Normal Tissue; Subjective, Objective, Management, Analytic) – skala do oceny późnych odczynów popromiennych w obszarze tkanek prawidłowych (LENT). Składa się z dwóch części: subiektywnej – dokonywanej przez pacjenta oraz obiektywnej – przez lekarza.  
• Common Toxicity Criteria  –  rozpoznanie wczesnych powikłań popromiennych. 
• Dische’a – stosowana do monitorowania odczynu popromiennego zlokalizowanego  w błonie śluzowej jamy ustnej, gardła i krtani w trakcie radioterapii hyperfrakcjonowanej.  
• NCI (z ang. National Cancer Institute) – wyróżnia 5 stopni zapalenia skóry, od słabego rumienia, złuszczania i przesuszenia, aż po zgon.  

Wśród czynników, które wpływają na wystąpienie odczynu po użyciu energii jonizującej wyróżnia się: 

• całkowitą dawkę naświetlania; 
• rodzaj i wysokość energii; 
• sposób frakcjonowania;  
• wielkość obszaru napromieniowanego; 
• cechy indywidualne chorego: wiek, stan odżywienia, stosowanie używek, współistniejące choroby przewlekłe, wrażliwość skóry na promieniowanie. 

Ponadto niektóre obszary są szczególnie wrażliwe na działanie promieniowania jonizującego.  Dotyczy to miejsc, w których naskórek jest cienki (twarz) oraz obszarów stykania się dwóch powierzchni skóry (krocze, pachy, piersi). Skutkiem zastosowanej radioterapii jest popromienne zapalenie skóry, które może przebiegać z różnym nasileniem, co tłumaczy zasadność stosowania odpowiedniej ochrony i pielęgnacji napromieniowanej okolicy ciała.

Wszelkie działania profilaktyczne, jak również dbałość o skórę oraz leczenie odczynów popromiennych należy rozpocząć od pierwszego dnia radioterapii i koniecznie kontynuować po jej zakończeniu. Nieodpowiednia pielęgnacja może prowadzić do nasilania się zmian, przedłużać gojenie się uszkodzonej skóry, co może finalnie spowodować powstanie miejscowych owrzodzeń, blizn czy nawet martwicy.  

Najczęstszymi objawami dermatologicznymi, które występują po chemioterapii z zastosowaniem leków cytostatycznych są obrzęki wynikające z zatrzymania wody w organizmie, świąd i suchość skóry, podrażnienia w postaci wysypki, rumienia, zapalenia mieszków włosowych, nadmiernego rogowacenia. 

Przy zastosowanej radioterapii czy chemioterapii szczególnie ważne jest: 

• noszenie przewiewnej, oddychającej bielizny i luźniejszych ubrań z naturalnych włókien, np. len, bawełna, jedwab, muślin; 
• dbanie o częstą wentylację okolicy napromieniowanej – zdejmowanie bielizny na noc i w trakcie odpoczynku w łóżku; 
• przestrzeganie prawidłowej higieny ciała, poprzez stosowanie odpowiednich dermokosmetyków o właściwościach łagodząco-kojących, nawilżających, natłuszczających; 
• unikanie przegrzewania organizmu.  

Na czym polega szczególna pielęgnacja skóry poddanej promieniowaniu?  

Wśród najważniejszych zasad pielęgnacji skóry poddanej promieniowaniu wymienia się: 

• odpowiednią temperatury wody do mycia: najlepiej letnia, bez detergentów, które mogłyby podrażnić zmienioną okolicę; 
• stosowanie kosmetyków bez alkoholu; 
• ochronę skóry przed promieniowaniem słonecznym i ponownym napromienianiem poprzez stosowanie bardzo wysokich filtrów w trakcie przebywania na powietrzu; 
• delikatne osuszanie skóry za pomocą miękkiego ręcznika, unikanie pocierania skóry;  
• niestosowanie wysuszających kosmetyków, dezodorantów, antyperspirantów, perfum bezpośrednio na skórę; 
• nieprzykładanie na naświetlaną okolicę zimnych i gorących kompresów; 
• unikanie plastrów samoprzylepnych – grozi to uszkodzeniem naskórka, szybszym przerwaniem ciągłości skóry i powstaniem rany; 
• rezygnację z golenia i używania kremów do depilacji. 

Na czym polega pielęgnacja skóry po chemioterapii? 

Celem leczenia i pielęgnacji miejsc objętych zmianami po chemioterapii, w zależności od typu objawów, jest stosowanie środków nawilżających, kojących i ściągających, które w składzie zawierają np. wyciąg z oczaru wirginijskiego. Dodatkowo w pielęgnacji skóry po chemioterapii zaleca się, by pacjent unikał wysokiej temperatury i nie doprowadzał do urazów mechanicznych, może natomiast stosować chłodzące okłady.  

Wśród najpopularniejszych preparatów dostępnych dla pacjentów, którzy są w trakcie lub po leczeniu chemioterapią część stanowią tzw. dermokosmetyki. Są to produkty dla specjalnych potrzeb skóry, w tym wypadku w trakcie i po radio- czy chemioterapii, których celem jest odpowiednie nawilżenie i natłuszczenie. Ich skład wzbogacony jest o substancje wyciszające powstałe podrażnienia, objawiające się zaczerwienieniem czy świądem.  

Wymieniane objawy dyskomfortu łagodzą: 

• Alantoina – pochodna mocznika, bezpieczna, nietoksyczna i niedrażniąca. Wykazuje działanie regenerujące, wnika w skórę, przez co wpływa korzystnie na proces gojenia. Dochodzi wówczas do złuszczenia martwej tkanki i oczyszczenia się rany, co w konsekwencji prowadzi do produkcji nowych komórek i odtworzenia uszkodzonego naskórka. Efektem jest wygładzenie i rozjaśnienie skóry. Zwiększa także zdolność warstwy rogowej do wiązania wody, przez co działa nawilżająco. 
• Ekstrakt z aloesu – nawilża, koi i odżywia nie tylko skórę właściwą, ale i tkankę podskórną. Utrzymuje właściwy poziom nawilżenia, działa ochronnie, zmiękczająco, osłaniająco i łagodząco. Wykazuje działanie przeciwgrzybicze, przeciwbakteryjne, dodatkowo ma właściwości antyoksydacyjne i promieniochronne. Wspomaga proces powstawania włókien kolagenowych, uruchamia procesy naprawcze, co przyspiesza proces regeneracji, gojenia się ran i uszkodzeń.  
• D-pantenol (prowitamina B5) – nawilża, minimalizuje podrażnienia, zatrzymuje wodę w warstwach naskórka, przez co podwyższa barierę ochronną skóry. Swoje zastosowanie znajduje w oparzeniach, uszkodzeniach i pęknięciach skóry, ale również w alergiach. Skutecznie zmniejsza zaczerwienienie i towarzyszący mu świąd. Jest substancją bardzo dobrze tolerowaną. 
• Mocznik (urea) to związek naturalnie występujący w organizmie. W zależności od zastosowanego stężenia cechuje się działaniem nawilżającym (3-10%) lub keratolitycznym – zmniejsza szorstkość skóry (10-30%).  
• Witamina E – wykazuje silne działanie antyoksydacyjne. Skutecznie usuwa wolne rodniki, poprawia poziom nawilżenia skóry i znacząco wpływa na poprawę wyglądu np. blizn pooperacyjnych. 
• Hialuronian sodu – wykazuje działanie nawilżające i ochronne. Charakteryzuje się także zdolnością do wytworzenia na skórze filmu, który zabezpiecza przed przesadną utratą wody i działaniem niekorzystnych czynników ze środowiska zewnętrznego [5]. 

Wśród pozostałych składników łagodzących można wymienić koenzym Q, kwas foliowy, oliwę z oliwek i skwalen, masło shea.  

Na rynku farmaceutycznym dostępnych jest również wiele opatrunków, które wykorzystuje się pod specjalistyczną opieką lekarza lub pielęgniarki w zależności od stopnia zaawansowania popromiennego zapalenia skóry. Opatrunki te kontrolują wysięk, wpływają na szybkość autolizy martwiczych tkanek oraz epitelizacji w obrębie zmienionej okolicy. Zapewniają odpowiednią wilgotność środowiska, co wpływa na proces gojenia. Przeciwdziałają zakażeniu, chronią także skórę przed maceracją na skutek kontaktu z wydzieliną z rany. Ich struktura zapobiega przywieraniu do rany, jak również uszkodzeniom przy zmianie opatrunku.

Przeczytaj również:
Chemioterapia – obalamy mity!