Radioterapia – jakie skutki uboczne wywołuje?

Jakie skutki uboczne wywołuje radioterapia ? 

Radioterapia może powodować wczesne i późne powikłania. Występują one w obszarze poddanym terapii. Część promieniowania dotyka jednak także zdrowe, okoliczne tkanki.  

Powikłania są zależne od: 

• dawki promieniowania,  
• ogólnego stanu zdrowia pacjenta,  
• zastosowanej metody radioterapii, 
• obszaru ciała poddanego promieniowaniu. 

Powikłania wczesne 

Do powikłań wczesnych zalicza się te ujawniające się w trakcie terapii oraz do 6 miesięcy po jej zakończeniu. Pojawiają się dość często, jednak zazwyczaj ustępują samoistnie, nie powodując poważnych konsekwencji. Są wynikiem działania promieniowania na tkanki zawierające szybko dzielące się komórki. Ich podział zostaje zahamowany, ale komórki dojrzałe pełnią jeszcze swoją funkcję. W wyniku tego powikłania są odsunięte w czasie, co zależy od długości życia dojrzałych komórek. 

Powikłania wczesne dotyczą przede wszystkim szpiku kostnego i nabłonków (skóry, dróg moczowych, przewodu pokarmowego). 

Najczęstszym skutkiem ubocznym radioterapii jest popromienne zapalenie skóry. Dotyczy 90-95% pacjentów. Największe nasilenie osiąga po 3 tygodniach od rozpoczęcia radioterapii, co jest równoznaczne z czasem życia komórek nabłonka. Na popromienne zapalenie skóry najbardziej narażeni są pacjenci, u których zabieg dotyczy twarzy, szyi, klatki piersiowej i brzucha.

Początkowo pojawia się zaczerwienienie, a u około 20-45% pacjentów może dojść do powstania płytkich owrzodzeń i złuszczania się skóry. Zmiany w większości przypadków są łagodne, szybko się goją i zazwyczaj nie niosą za sobą innych konsekwencji.  

Prócz zmian skórnych mogą wystąpić:  

• zmęczenie i senność, które nie mijają po odpoczynku,  
• drażliwość,  
• brak apetytu, 
• bóle głowy.  

Po napromieniowaniu okolic mózgu, jelit, żołądka lub dużych obszarów ciała charakterystycznym objawem są nudności.

Radioterapia jamy brzusznej i miednicy we wczesnym etapie często może wiązać się m.in. z suchością pochwy, zaburzeniami menstruacji, zaburzeniami oddawania stolca i moczu [2, 5, 6]. 

Powikłania późne 

U części pacjentów występują późne powikłania, które pojawiają się po 6 miesiącach po zakończeniu terapii. Ich pojawienie się zależy od ilości pochłoniętego promieniowania, czasu terapii, lokalizacji i wielkości naświetlanego nowotworu. 

Późne powikłania mogą dotyczyć skóry i obejmują wówczas nieodwracalne zwłóknienia, przewlekłe owrzodzenia i wtórne nowotwory. 

Na skutek napromieniowania narządów mogą wystąpić zapalenie nerki, osierdzia i płuc, powikłania kardiologiczne oraz ze strony układu pokarmowego (niewydolność wątroby, niedrożność lub perforacja jelit). Późne działania niepożądane dotyczą również zespołów neurologicznych, co wiąże się z koniecznością przeprowadzania kontrolnych badań obrazowych. 

Warto wiedzieć, że na skutek napromieniowania okolicy narządów płciowych i piersi mogą pojawić się wtórne nowotwory, co wiąże się z większym ryzykiem wystąpienia raka macicy, odbytnicy, pęcherza moczowego i nowotworów układu pokarmowego.  

Dzięki nowoczesnym technikom ryzyko powstania wtórnych nowotworów jest niewielkie [2, 6, 7]. 

Protonoterapia w leczeniu nowotworów 

Protonoterapia jest rodzajem radioterapii, który opiera się na wykorzystaniu wiązki protonów o wysokiej energii. Charakteryzuje się dużą precyzją, z jaką promieniowanie dociera do guza przy jednoczesnym zminimalizowaniu dawki trafiającej w okoliczne zdrowe tkanki.  

Protonoterapia jest szczególnie przydatna w zmianach nowotworowych zlokalizowanych w pobliżu struktur krytycznych, gdy stosowanie klasycznej radioterapii jest ograniczone lub niemożliwe.  

Powinna być rozważona przy guzach występujących głęboko i u dzieci, ponieważ minimalizuje ryzyko wystąpienia skutków ubocznych. 

Protonoterapia początkowo była stosowana po zdiagnozowaniu czerniaka błony naczyniowej gałki ocznej. Obecnie poza terapią nowotworów związanych z narządem wzroku ma zastosowanie m.in. w nowotworach podstawy czaszki, zatok obocznych nosa i gruczołowo-torbielowatych gruczołów ślinowych [3, 4]. 

Pielęgnacja skóry podczas radioterapii 

Od pierwszych dni stosowania radioterapii zaleca się mycie skóry delikatnymi preparatami pozbawionymi środków drażniących (SLS, alkoholu) i substancji zapachowych.  

Ponadto należy unikać ekspozycji na słońce, dbać o odpowiednie nawodnienie i wybierać wygodne ubrania, które nie będą powodowały otarć.  

Szczególnie ważne jest stosowanie nawilżających balsamów i kremów o działaniu łagodzącym. Najlepiej wybrać te przeznaczone do stosowania podczas radioterapii. Mają one zastosowanie profilaktyczne, a dodatkowo mogą być aplikowane w łagodnych stanach popromiennych. W prewencji i leczeniu zmian popromiennych stosuje się również specjalistyczne opatrunki. Tworzą one wilgotne środowisko sprzyjające gojeniu. Niektóre opatrunki posiadają również właściwości przeciwbakteryjne i przeciwzapalne, które dodatkowo ułatwiają gojenie uszkodzeń skóry [1, 5].

Przeczytaj również:
Nowa metoda leczenia nowotworów – era terapii genowych CAR-T