Komunikacja u dzieci – jak się rozwija?

Rozwój komunikacji ma swoje trzy główne etapy:

• przedintencjonalny, 
• intencjonalny niejęzykowy, 
• intencjonalny językowy.

Każdy z nich pojawia się wraz z rozwojem i dojrzewaniem dziecka. 

Etap I – przedintencjonalny

Etap ten dotyczy małego dziecka zainteresowanego wszystkim, co je otacza, w tym dobiegających ze świata zewnętrznego bodźców dźwiękowych. 

Dziecko słysząc lub widząc, reaguje na sytuację, mimo że jeszcze brakuje mu świadomości, jak przekazać otoczeniu określony komunikat. 

Małe dziecko nie ma świadomości, że jego zachowanie może wywołać reakcję ze strony otaczających je osób, zwierząt czy przedmiotów. Sposób, w jaki zachowuje się dziecko, informuje nas o jego stanie emocjonalnym, komforcie lub złym samopoczuciu. Mimo że nie potrafi mówić, umie zakomunikować swój stan w inny sposób – poprzez mowę ciała, spojrzenie, mimikę czy wokalizację. W etapie przedintencjonalnym dominują kanały percepcyjne dziecka, tj. słuch, wzrok. 

Wraz z rozwojem jego komunikaty ulegną zmianie. Podczas siadania, czołgania się lub chodzenia z pomocą dorosłego maluch poszerza swoje zdolności komunikacyjne. Oprócz słuchu i wzroku dużą rolę zaczyna u niego odgrywać także ruch, np. celowe kierowanie się w konkretną stronę. Co więcej, dziecko coraz lepiej zapamiętuje skutki swoich poczynań. Zwraca uwagę na reakcje wywołane przez samego siebie, np. dotknięcie misia sprawi, że zacznie grać. 

Od nauczycieli, terapeutów czy logopedów często można usłyszeć, że rozwój ruchowy dziecka ma ogromny wpływ na rozwój mowy. Jak to się dzieje? Warto rozpocząć wyjaśnienia od tego, że jednym z podstawowych determinantów rozwoju mowy są:

• stopień dojrzałości i sprawności ośrodkowego układu nerwowego,
• poziom intelektualny dziecka,
• rozwój ruchowy dziecka (dotyczy to ogólnego rozwoju funkcji ruchowych, koordynacji ruchowej oraz ruchów rąk).

Ośrodek sprawności języka i ośrodek odpowiedzialny za ruchy rąk leżą bardzo blisko siebie w korze mózgowej, stąd ich wzajemna zależność. To właśnie z tego powodu masaże dłoni i opuszek palców mają ogromny wpływ na pojawienie się wokalizacji u dziecka. 

Etap II – intencjonalny niejęzykowy (komunikacja niewerbalna)

Mimo że dziecko nie potrafi jeszcze mówić, z łatwością może przekazać rodzicom czy opiekunom swój komunikat. Robi to przy pomocy wzroku, gestów, mimiki i potrafi te wyrażenia skierować do konkretnej osoby, jest więc to komunikat intencjonalny. Zaczyna także poznawać nowe słowa, które dosłownie „chłonie”, rozumie sytuacje, szczególnie te wspierane gestem, np. pić (wykonywanie gestu, jakbyśmy pili), jeść itd.

Komunikacja niewerbalna to etap, który jest niezbędny w kształtowaniu się komunikacji. Komunikacja pozawerbalna (termin stosowany zamiennie) obejmuje wiele różnych sygnałów, takich jak:

• spojrzenie,
• gest,
• dotyk (np. przytulanie się),  
• postawa,
• chęć bliskości,
• kiwanie lub kręcenie głową.

Jakie funkcje pełni mowa niewerbalna? Służy ona służy przede wszystkim:

• dostarczaniu informacji zwrotnej rozmówcy,
• mówieniu o sobie,
• informowaniu o swoim stanie psychicznym, fizycznym,
• informowaniu o swojej postawie społecznej,
• słuchaniu rozmówcy (np. patrząc mu w oczy),
• podtrzymaniu komunikacji.

W komunikacji niewerbalnej głównym „środkiem przekazu” jest twarz rozmówcy, ponieważ to ona jest kluczowym elementem komunikacji międzyludzkiej. Utrzymywanie kontaktu wzrokowego w trakcie rozmowy jest ważne – świadczy o szacunku do odbiorcy i o tym, że aktywnie go słuchamy. 

Ponadto ludzka twarz wyraża wiele emocji, które można odczytać, kiedy z kimś rozmawiamy. Nasza twarz jest wyposażona w wiele mięśni, dzięki czemu jesteśmy zdolni do wykonania ponad 1000 różnych wyrazów twarzy. Co więcej, mięśnie twarzy są dojrzałe w chwili narodzin, zatem dziecko od samego początku może wyrażać swoje emocje, np. marszcząc czoło czy robiąc grymas.

Jak doskonalić rozwój komunikacji niewerbalnej?

Wyczuwanie własnego ciała: 

• dotykanie i masowanie połączone z nazywaniem części ciała,
• wyczuwanie nóg, rąk – zginanie nóg, prostowanie, przyciąganie,
• dotykanie twarzy terapeuty i swojej,
• ćwiczenia równowagi.

Naśladownictwo:

• zabawa w lustrzane odbicie,
• naśladowanie gestów, odgłosów, ruchów,
• udawanie codziennych czynności, np. mycie naczyń, wchodzenie po schodach.

Współdziałanie ruchowe z inną osobą:

• inicjowanie ruchu – ciągnięcie, przeciąganie, noszenie,
• dotykanie innej osoby różnymi częściami ciała (stopa do stopy, dłoń do dłoni itp.).

Etap III – wczesne umiejętności komunikacyjne

Wczesne umiejętności komunikacyjne to ostatnie stadium rozwoju komunikacji. Ma ono miejsce wówczas, gdy dziecko poznaje i rozumie znaczenie słów. Jest to proces, dzięki któremu dziecko stopniowo uczy się mówić i poznaje język. Dziecko kolejno wymawia:

• samogłoski,
• sylaby,
• pojedyncze słowa, np. mama, tata, baba, daj,
• zestawienia dwuwyrazowe, 
• proste zdania,
• zdania złożone.

Kiedy dziecko zdobędzie powyższe umiejętności, będzie w stanie tworzyć konkretne wypowiedzi. Poznając język, maluch nie tylko przyswaja coraz większą liczbę słów, ale także wzbogaca się jego słownik bierny. Wraz z rozwojem dziecko doskonali formy fleksyjne, stosowanie liczby pojedynczej i mnogiej, a także uczy się reguł panujących w języku ojczystym.

Rozwój mowy składa się z kilku etapów, przez które przechodzi każde dziecko. Jednak jej doskonalenie i nabywanie umiejętności komunikacyjnych jest procesem długotrwałym oraz ciągłym i każdy z nas doświadcza ich na co dzień. Uczymy się przez całe życie, a różne aspekty mowy pozostają dla nas wciąż nieodkryte i oczekują na nasze poznanie.

Przeczytaj również:
Mowa a rozwój posturalny dziecka