Afazja. Na czym polega to zaburzenie mowy?

Mowa a mózg

Z mówieniem wiąże się wiele aspektów, m.in. rozumienie, myślenie, pisanie czy rozpoznawanie słów. To bardzo złożony proces, który łatwo może zostać zachwiany. Ludzki mózg nie został jeszcze do końca poznany. Wiemy, że jego budowa i działanie są skomplikowane, a mózg sam w sobie jest delikatnym narządem.

Mózg składa się z dwóch półkul połączonych spoidłem wielkim. To dzięki niemu obie półkule przesyłają sobie nawzajem różne informacje i ze sobą współpracują. Półkule dzielą się na pięć płatów, które odpowiadają za różne funkcje.

Wyróżniamy płaty:

• czołowy,
• skroniowy,
• potyliczny,
• ciemieniowy.

W płacie czołowym i skroniowym znajdują się dwa ośrodki warunkujące mowę i jej rozumienie:

• ośrodek Broca – znajduje się w płacie czołowym; odpowiada za tworzenie mowy,
• ośrodek Wernickego – znajduje się w płacie skroniowym; dzięki niemu mowa jest przez nas rozpoznawana i rozumiana.

Afazja – co to za zaburzenie?

Afazja jest zespołem objawów, a nie konkretną chorobą. Mówimy o niej, gdy następuje całkowita lub częściowa utrata umiejętności mówienia. Zaburzenie to jest spowodowane uszkodzeniem pewnych obszarów w mózgu znajdujących się w dominującej półkuli. U osób praworęcznych dominuje lewa półkula, natomiast u osób leworęcznych prawa. Najczęściej afazja pojawia się nagle, jednak zdarza się, że rozwija się stopniowo.

Typy afazji i objawy, które im towarzyszą

Na przestrzeni lat pojawiło się wiele klasyfikacji afazji. Najczęściej rodzaje afazji dzielimy pod kątem impresji (rozumienia) i ekspresji mowy, a także w zależności od rozległości uszkodzeń w obszarach odpowiadających za mowę.

Przyjmując kryterium ekspresji mowy i rozległości uszkodzeń struktur mózgowych, wyróżniamy:

• afazję czuciową – pacjent słyszy mowę, ale jej nie rozumie; możemy to przyrównać do sytuacji, gdy ktoś mówi do nas w kompletnie nieznanym języku; ta postać afazji nazywana jest także afazją Wernickego i afazją sensoryczną;
• afazję ruchową – znana też jako afazja ruchowa Broca, afazja motoryczna, ekspresyjna; pacjent traci zdolność do mówienia, „nie pamięta” wzorców ruchowych towarzyszących mówieniu, brakuje współpracy między wargami, językiem a krtanią; chory może wydawać dźwięki, a nawet wypowiadać niektóre słowa, ale bez odpowiedniej kolejności gramatycznej;
• afazję mieszaną – u pacjenta występują cechy afazji czuciowej i ruchowej; afazja mieszana bardzo często występuje tuż po incydencie mózgowym, a potem ulega zmianie w trakcie regeneracji mózgu, może wówczas przejść w afazję czuciową lub ruchową;
• afazję globalną – łączy w sobie skrajne cechy afazji czuciowej i ruchowej; mowa jest całkowicie zaburzona zarówno pod względem rozumienia, jak i produkowania; z czasem przechodzi w afazję czuciową lub ruchową;
• afazję transkortykalną – cechą charakterystyczną jest umiejętność powtarzania mowy przy zaburzonym spontanicznym mówieniu i nazywaniu.

Przyjmując kryterium hierarchii struktury języka, możemy wyodrębnić:

• afazję motoryczną – afazja motoryczna jest też określana jako ruchowa (opisana powyżej);
• afazję akustyczną – afazja akustyczna jest też określana jako czuciowa (opisana powyżej);
• afazję semantyczną – pacjent nie rozumie treści wypowiedzi i kontekstu używanych wyrazów, nie pamięta słów, stosując zamiast nich formy opisowe, ma także problem z rozumiem związków czasowych i przestrzennych;
• afazję amnestyczną (nominalną) – wypowiedzi pacjenta nie zawierają istotnych informacji; nie potrafi on prawidłowo nazwać np. przedmiotu, choć rozumie jego przeznaczenie; w niejasny sposób wyraża swoje myśli, ma również problem ze znalezieniem konkretnych wyrazów, nie rozumie złożonych konstrukcji gramatyczno-logicznych.

Dodatkowo, biorąc pod uwagę liczbę wyrazów wypowiadanych przez pacjenta, wyróżniamy:

• afazję płynną – pacjent jest w stanie wypowiedzieć zdanie składające się z więcej niż pięciu słów i jest to zdanie poprawne gramatycznie;
• afazję niepłynną – pacjent nie jest w stanie stworzyć zdania złożonego z więcej niż pięciu słów z zachowaniem poprawności gramatycznej.

„Czysta” odmiana afazji występuje bardzo rzadko. Uszkodzenia mózgu powodują zaburzenia wielu funkcji związanych z mówieniem i nie tylko.

Afazja – przyczyny

Afazja mowy jest zawsze wynikiem uszkodzenia struktur mózgu. Może ono dotyczyć ograniczonego obszaru lub obejmować rozległą przestrzeń.

Takie uszkodzenia mogą spowodować:

• zaburzenia krążenia krwi w mózgu (wylew i udar),
• wypadki samochodowe i doznane w nich obrażenia czaszkowo-mózgowe,
• procesy chorobowe (guzy mózgu, ropnie),
• procesy zapalne (wywoływane przez wirusy, bakterie, grzyby),
• zatrucia toksynami.

Afazja po udarze

Najczęstszą przyczyną afazji jest udar mózgu, czyli zablokowanie przepływu krwi do mózgu (np. przez skrzep krwi albo pęknięte naczynie). W wyniku udaru uszkodzeniu może ulec sama kora mózgu lub także drogi odprowadzające polecenia z kory na obwód oraz doprowadzające bodźce czuciowe z obwodu. W efekcie udaru afazja przybiera zwykle ciężką postać, szczególnie u starszych pacjentów.

Do częstych przyczyn afazji zaliczamy również mechaniczne urazy czaszki, które powstają w wyniku silnego zderzenia z twardym przedmiotem (np. w wypadkach komunikacyjnych). Uszkodzenia mogą prowadzić do niedokrwienia, niedotlenienia, obrzęku mózgu i wylewu (krwotoku śródczaszkowego). Afazję mogą też spowodować guzy (w tym nowotwory), miejscowe stany zapalne czy miażdżyca tętnic mózgowych. Zazwyczaj afazja rozwija się wówczas stopniowo.

Afazji nie diagnozuje się u osób cierpiących na choroby neurodegeneracyjne mózgu, takie jak demencja czy choroba Alzheimera. W ich przypadku zaburzenia mowy są wynikiem ogólnych uszkodzeń mózgu. Gdy pacjent cierpi na psychozy lub dyzartrię (zaburzona mowa jest wynikiem uszkodzonych dróg unerwiających narządy artykulacyjne), tutaj również nie można zlokalizować konkretnego miejsca uszkodzenia mózgowia.

Zaburzenia towarzyszące afazji

Samodzielne występowanie afazji jest bardzo rzadkie. Zazwyczaj uszkodzenie mózgu wywołuje afazję i wiele innych zaburzeń, które powodują niepełnosprawność.

Po urazie mózgu afazji najczęściej towarzyszą:

• problemy z pamięcią,
• zaburzenia emocjonalne,
• padaczka, która powstaje w wyniku blizn tworzących się w miejscu uszkodzenia mózgu,
• porażenia ciała,
• dysfagia (zaburzenia połykania),
• apraksja – niezdolność wykonywania celowych ruchów, np. zapinanie guzików czy wiązanie butów. Co ciekawe niektóre czynności mogą być wykonane przez pacjenta, jeśli nie są one zaplanowane, lecz automatyczne, np. jeśli poprosimy chorego o zdmuchnięcie świeczki, to nie będzie w stanie tego wykonać, ponieważ jest to czynność świadoma i zaplanowana, ale nieświadomie będzie w stanie to zrobić,
• zaburzenia widzenia.

Jak przebiega diagnostyka afazji?

Diagnoza afazji u pacjenta po incydencie mózgowym składa się z wielu testów, dzięki którym można trafnie określić jego stan i występujące zaburzenia.

Wśród badań znajdują się:

• badanie mowy opisowej (np. opisywanie obrazka, zdjęcia),
• badanie mowy dialogowej (rozmowa z pacjentem na temat jego samopoczucia, miejsca pracy, zawodu, zainteresowań),
• zautomatyzowane ciągi słowne (wymienianie dni tygodnia, miesięcy, liczenie od 1 do 10, recytacja wiersza),
• badanie nazywania,
• badanie powtarzania (samogłosek, spółgłosek, sylab, słów, a nawet słów pozbawionych sensu),
• badanie czytania,
• badanie pisania,
• badanie liczenia,
• badanie pamięci,
• badanie orientacji przestrzennej,
• badanie praksji (wykonywanie celowych ruchów, np. zapinanie guzików, wiązanie sznurówek, ułożenie kończyn według polecenia).

Diagnoza ma na celu ustalenie typu afazji oraz określenie miejsca i rozległości uszkodzenia, aby specjalista mógł opracować plan terapii.

W przypadku podejrzenia afazji w pierwszej kolejności udaj się do neurologa, który może zdiagnozować zaburzenie (zazwyczaj we współpracy z neurologopedą i/lub neuropschologiem).

Afazja – leczenie

Farmakologiczne leczenie afazji polega przede wszystkim na łagodzeniu objawów choroby, która ją wywołała.

Dodatkowo stosuje się terapię logopedyczną. Powinno się ją zacząć jak najwcześniej, kiedy tylko stan pacjenta na to pozwoli. Rehabilitacja polega na ćwiczeniu zaburzonych funkcji i jest dostosowana do możliwości pacjenta oraz rodzaju afazji. Podczas ćwiczeń pacjenci poprawiają sposób mówienia lub uczą się procesu mowy od nowa.

Im lżejsze uszkodzenie mózgu, tym terapia trwa krócej.

W przypadku lekkich uszkodzeń zdarza się, że objawy afazji mijają samoistnie. Niestety w ciężkich przypadkach rehabilitacja może trwać nawet wiele lat, bez gwarancji, że mowa pacjenta powróci do stanu sprzed uszkodzenia mózgu.

Wystąpienie afazji i towarzyszących jej innych zaburzeń jest trudne pacjenta. Staraj się otoczyć taką osobę życzliwością, cierpliwością i zrozumieniem. Terapia afazji jest długa i żmudna. Niekiedy trwa wiele lat. Wsparcie rodziny i terapeutów jest bardzo ważne.

Afazja u dzieci

Afazja jest diagnozowana u pacjentów, u których mowa została już wykształcona i utracona w mniejszym lub większym stopniu w wyniku jakiegoś incydentu.

Nie można więc postawić diagnozy afazji u dziecka, którego mowa jest w trakcie rozwoju.

Zdarza się, że wśród diagnoz logopedycznych możemy spotkać się z pojęciem afazji rozwojowej (dysfagii) diagnozowanej u dzieci. Pod tą postacią kryje się alalia (inaczej słuchoniemota), która oznacza opóźnione przyswajanie języka spowodowane opóźnionym wykształcaniem się struktur mózgowych. Przyczyną takiego stanu mogą być urazy okołoporodowe, zapalenia mózgu lub inne urazy, które miały miejsce jeszcze przed okresem rozwoju mowy, ale nie są one rezultatem wad słuchu ani niepełnosprawności umysłowej.

Afazja rozwojowa przejawia się:

• trudnościami w rozumieniu mowy i tworzeniu wypowiedzi,
• niewyraźną artykulacją,
• trudnościami w doborze słów i budowie poprawnych zdań.

Innym rodzajem afazji rozpoznawanej u dzieci jest afazja nabyta. Mamy z nią do czynienia wówczas, gdy mowa u dziecka do momentu uszkodzenia mózgu rozwijała się prawidłowo, a następnie pojawiły się objawy zaburzeń procesu kształtowania i rozwoju mowy. Afazję nabytą rozpoznaje się najwcześniej w 2. roku życia dziecka, ponieważ w tym okresie zaczyna ono formułować własne wypowiedzi, a także rozumieć wypowiedzi innych.

Do najczęstszych przyczyn afazji nabytej u dzieci zaliczamy m.in.:

• urazy,
• choroby zapalne i zwyrodnieniowe,
• udar krwotoczny i niedokrwienny.

W przeciwieństwie do afazji u dorosłych afazja dziecięca może wystąpić z podobną częstością zarówno po uszkodzeniu lewej, jak i prawej półkuli. Afazja u dorosłych po uszkodzeniu prawej półkuli występuje bardzo rzadko.

Afazja u dzieci – objawy

W literaturze możemy spotkać z 3 rodzajami afazji dziecięcej: 

• typ ekspresyjny – w afazji rozwojowej mowa czynna nie wykształca się przez długi czas; zaburzona jest płynność mowy, artykulacja i formułowanie wypowiedzi, występują także błędy w strukturze języka; w afazji nabytej przebieg i rokowanie zależą od stopnia rozwoju mowy w momencie incydentu mózgowego oraz od rozległości uszkodzenia; objawy mogą ustąpić całkowicie, częściowo lub wcale;
• typ percepcyjny – dziecko mówi, ale nie rozumie lub tylko częściowo rozumie swoją i cudzą mowę; ten typ występuje wyłącznie w afazji nabytej;
• typ percepcyjno-ekspresyjny – występuje zaburzenie zarówno ekspresji, jak i percepcji mowy, z przewagą jednego czynnika; występuje zarówno w afazji rozwojowej, jak i nabytej.

Czy afazja u dzieci jest wyleczalna?

O ile nie doszło do uszkodzeń w obu półkulach, objawy afazji dziecięcej ustępują dużo szybciej niż u dorosłych. Im młodsze dziecko, tym szybciej ma szansę powrócić do płynności mowy.

Przeczytaj również:
Mowa chorego po udarze