Choroby genetyczne sprzężone z płcią

Dlaczego najczęściej chorują chłopcy? 

X i Y to chromosomy płci. Chłopcy w swoim kariotypie otrzymują chromosom X od matki oraz chromosom Y od ojca, a dziewczynki X od matki i drugi chromosom X od ojca. Choroby sprzężone z płcią zlokalizowane są właśnie na chromosomie X. Oba chromosomy X muszą zawierać mutację, by wystąpiła choroba. Jeśli dziewczynki mają jeden chromosom X z chorobą, a drugi zdrowy – są nosicielkami i nie mają objawów (lub są one łagodne). Chłopcy nie posiadają drugiego chromosomu X, dlatego otrzymując chory chromosom X od matki, zawsze będą chorzy. Oznacza to, że kobieta, której i syn i brat są chorzy, zawsze będzie nosicielką. Będzie miała ona 25% szans na urodzenie chorego syna. Chory ojciec nie może przekazać choroby synowi.

Daltonizm 

Daltonizm to zaburzenie widzenia barw. Spowodowany jest problemem z czułością lub brakiem czułości czopków – komórek w siatkówce oka reagujących na specyficzną długość fali w spektrum światła. Najczęstszą odmianą ślepoty barw jest deuteranopia, czyli nierozróżnianie koloru czerwonego, pomarańczowego, żółtego i zielonego. W tej odmianie brak jest czopków reagujących na barwę zieloną. Występuje u 8% mężczyzn i 0,5% kobiet. 

Hemofilia 

Hemofilia jest wrodzoną skazą krwotoczną, czyli zaburzeniem krzepnięcia krwi. W tym procesie biorą udział czynniki krzepnięcia. Częściej występująca hemofilia A to zmniejszenie aktywności lub brak wytwarzania czynnika VIII, a hemofilia B – czynnika IX. Hemofilia B występuje 6-7 razy rzadziej niż hemofilia A. Objawy tych chorób ujawniają się zwykle około 1-2. roku życia. Mogą wystąpić: 

• krwawienia do stawów i mięśni,  
• krwiomocz,  
• krwawienia do przewodu pokarmowego, 
• krwawienia wewnątrzczaszkowe będące często przyczyną zgonu chorego.  

Takie zaburzenia krzepnięcia mogą również objawić się jako uporczywe krwawienia z ran operacyjnych i po usunięciu zębów. 

Dystrofia mięśniowa Duchenne’a 

Dystrofia mięśniowa Duchenne’a to najcięższa i najczęstsza postać dystrofii mięśniowej wieku dziecięcego. Występuje u 1 na 3000 urodzeń. Polega na braku wytwarzania dystrofiny – białka występującego w mięśniach, co upośledza ich funkcję. Objawy ujawniają się zwykle przed 5. rokiem życia. Należą do nich opóźnienie samodzielnego chodzenia oraz postępujące osłabienie mięśni. Chorzy około 10. roku życia tracą zdolność chodzenia, w późnym wieku nastoletnim może u nich rozwinąć się niewydolność oddechowa i kardiomiopatia. Chorzy na tym etapie wymagają mechanicznej wentylacji w nocy. Przy odpowiedniej opiece średnia długość życia wynosi 25 lat. 

Dystrofia mięśniowa Beckera 

Dystrofia mięśniowa Beckera jest chorobą podobną do dystrofii mięśniowej Duchenne’a, ale ma łagodniejszy przebieg. W tym przypadku dystrofina jest produkowana, jednak jej łańcuch jest krótszy i mniej funkcjonalny od prawidłowego. Występuje rzadziej, bo u 1/20000 urodzeń chłopców. Pierwsze objawy ujawniają się dopiero w wieku 11 lat. Chorzy na dystrofię Beckera zwykle poruszają się samodzielnie do około 70. roku życia, a długość życia jest normalna. 

Rybia łuska sprzężona z chromosomem X  

Rybia łuska należy do chorób skóry. Wynika z nieprawidłowości genetycznych skutkujących nadmiernym rogowaceniem skóry. Skutkiem tego jest tworzenie się nawarstwień ułożonych dachówkowato, co przypomina łuski u ryby. Objawy pojawiają się do 3. miesiąca życia. Nawarstwienia występują również w fałdach skóry i zgięciach kończyn. Takie zmiany utrzymują się całe życie. Leczenie jest objawowe i polega na natłuszczaniu skóry oraz stosowaniu leków keratolitycznych i retinoidów.  

Agammaglobulinemia (XLA) 

Agammaglobulinemia to choroba układu odpornościowego. U chorujących na to schorzenie występuje bardzo mała ilość limfocytów B – komórek, które pomagają chronić organizm przed infekcją. Limfocyty B dojrzewają w komórki produkujące białka nazywane przeciwciałami. Łączą się one z drobnoustrojami, znakując je do dalszej destrukcji. Chorzy z agammaglobulinemią są bardziej podatni na infekcje, ponieważ ich organizm nie produkuje wystarczającej ilości przeciwciał. Dzieci z XLA są zwykle zdrowe przez pierwsze 1-2 miesiące życia, ponieważ chronią je przeciwciała matki pozyskane podczas ciąży. Po tym czasie dziecko zaczyna mieć infekcje, które trwają dłużej i nawracają mimo antybiotykoterapii. Najczęściej są to zapalenia oskrzeli/płuc, zapalenia ucha, zapalenie spojówek i zapalenia zatok. Substytucja ludzkich immunoglobulin zapobiega infekcjom i poprawia jakość życia chorych na agammaglobulinemię. 

Zespół łamliwego chromosomu X 

Zespół łamliwego chromosomu X to choroba objawiająca się obniżeniem poziomu rozwoju intelektualnego. Jest to najczęstsza dziedziczna przyczyna niepełnsprawności intelektualnej u chłopców. Występuje u nich z częstością 1:1200-3600, a u dziewczynek 1:6000. Deficyt intelektualny może mieć różną rozległość. Charakterystyczny jest również wygląd twarzy u chorych:  

• wypukłe czoło,  
• pociągła twarz,  
• odstające uszy,  
• zez,  
• wystająca żuchwa.  

Chłopcy mają problem z pamięcią krótkotrwałą, językiem, matematyką i rozumowaniem przestrzennym. Mogą również wystąpić zaburzenia zachowania przypominające ADHD lub autyzm. U dziewczynek zaburzenia intelektualne i zachowania są łagodne – zwykle to nieśmiałość, lęk społeczny i lekkie problemy z nauką. Zazwyczaj mają one prawidłowe IQ, co utrudnia rozpoznanie u nich tej choroby. Takie dzieci uczęszczają na zajęcia terapeutyczne. Jeśli jest taka potrzeba, stosowane jest również leczenie farmakologiczne łagodzące zaburzenia zachowania.  

Choroby genetyczne sprzężone z płcią to choroby występujące głównie u chłopców. Wiele z nich jesteśmy w stanie leczyć i kontrolować. Dzięki znajomości praw i zasad genetyki proces przewidywania i diagnostyki tych chorób przebiega coraz sprawniej – przyczyniają się do tego badania molekularne i analiza cytogenetyczna. Dlatego w przypadku podejrzenia choroby lub jej występowania u członków rodziny warto skonsultować z lekarzem zlecenie testów genetycznych.