Kleszczowe zapalenie mózgu – przyczyny, objawy, leczenie

Kleszcze – pajęczaki przenoszące groźne choroby

Dotychczas odnotowano 19 gatunków kleszczy stale występujących na terenie Polski. Są one wektorem wielu patogenów, w tym bakterii Borrelia burgdorferi powodującej boreliozę oraz flawiwirusa powodującego kleszczowe zapalenie mózgu. 

Do najpopularniejszych gatunków kleszczy występujących w Polsce należą:

• kleszcz pospolity (Ixodes ricinus),
• kleszcz łąkowy (Dermacentor reticulatus).

Kleszcze bytują głównie:

• na terenach trawiastych,
• w niskich zaroślach,
• w lasach i zagajnikach,
• w miejskich parkach,
• w przydomowych ogródkach.

Wirus kleszczowego zapalenia mózgu

Wirus powodujący kleszczowe zapalenie mózgu należy do rodziny Flaviviridae. Zgodnie z klasyfikacją Międzynarodowego Komitetu Systematyki Wirusów (ang. International Committee on Taxonomy of Viruses, ICTV) jest on pojedynczym gatunkiem wirusa występującego w 3 podtypach: 

• dalekowschodnim,
• syberyjskim, 
• zachodnioeuropejskim.

Wirus KZM ma średnicę około 50 nm i zawiera materiał genetyczny w postaci jednoniciowego RNA. W wirusie zawarte są:

• białka strukturalne (C, E, M),
• białka niestrukturalne (NS1, NS2A, NS2B, NS3, NS4A, NS4B, NS5). 

Wśród nich kluczowe jest białko E, które bierze udział w przyłączaniu wirusa do komórki gospodarza oraz odpowiada za uruchomienie odpowiedzi immunologicznej i produkcję specyficznych przeciwciał.

Wektorem i miejscem przebiegu cyklu życiowego wirusa KZM są kleszcze, natomiast jego rezerwuarem w przyrodzie są dzikie kręgowce. 

Kleszczowe zapalenie mózgu – epidemiologia

Kleszczowe zapalenie mózgu jest chorobą odzwierzęcą i zakaźną, która została po raz pierwszy opisana przez dr. Johanna Schneidera w latach 30. ubiegłego wieku.
Ogniska kleszczowego zapalenia mózgu występują:

• w większości krajów europejskich,
• w Rosji,
• w niektórych rejonach Azji, np. w Chinach. 

Obecnie w Polsce diagnozowanych jest rocznie ok. 150-350 przypadków kleszczowego zapalenia mózgu. Dane te są jednak niedoszacowane, a chorych wciąż przybywa.  Najwięcej przypadków KZM obserwuje się w północno-wschodniej części kraju, a czynnym ogniskiem endemicznego występowania wirusa KZM jest Puszcza Białowieska. 

W jaki sposób dochodzi do zarażenia wirusem kleszczowego zapalenia mózgu?

• Chorobotwórczym flawiwirusem można zarazić się w momencie ugryzienia przez kleszcza niezależnie od tego, jak długo pajęczak pozostaje w naszym ciele. 
• Do rozwoju choroby dochodzi także poprzez transfuzję krwi i przeszczep organów od osób będących w okresie wiremii.
• Do infekcji może dojść podczas pracy z zakażonym materiałem, np. w laboratoriach.
• Istnieje prawdopodobieństwo zarażenia na drodze aerozolowej, czyli poprzez wdychanie wirusów znajdujących się  w powietrzu. W temperaturze pokojowej wirusy KZM wykazują zjadliwość nawet do 6 godzin. 
• Ciekawy jest aspekt możliwości rozwoju kleszczowego zapalenia mózgu po spożyciu niepasteryzowanego mleka krowiego, owczego lub koziego. Wirus KZM jest jednak wrażliwy na zmianę temperatury, więc profilaktycznie powinniśmy zawsze przegotowywać produkt przed użyciem.

Kleszczowe zapalenie mózgu – przebieg

Okres wylęgania choroby trwa zazwyczaj od 7 do 14 dni od momentu kontaktu z zainfekowanym kleszczem.

Jeśli do zarażenia doszło na drodze pokarmowej, to czas ten jest krótszy i wynosi 3-4 dni. 

Do największej liczby zachorowań dochodzi w okresie od marca do listopada – wówczas kleszcze wykazują największą aktywność. Warto zaznaczyć, że nawet u około 80% osób zarażonych wirusem KZM dochodzi do samoistnego ustąpienia objawów. Niestety wśród pozostałych pacjentów obserwowane są groźne skutki zdrowotne, dlatego osoby, które zauważyły u siebie niepokojące objawy, powinny niezwłocznie udać się do lekarza. 

Kleszczowe zapalenie mózgu – objawy

Kleszczowe zapalenie mózgu charakteryzuje się następującymi objawami:

• objawy grypopodobne: 
  • zmęczenie i osłabienie, 
  • ból głowy,
  • ogólne rozbicie,
  • gorączka. 

W tym czasie w płynie mózgowo-rdzeniowym dochodzi do wzrostu stężenia albumin, leukopenii i trombocytopenii. 

• objawy neurologiczne:
  • drgawki,
  • porażenie,
  • zaburzenia świadomości,
  • nudności,
  • zaburzenia koordynacji ruchowej,
  • śpiączka. 

Obserwowane jest zapalenie mózgu i opon mózgowych. Pojawiają się przekrwienia, nacieki zapalne oraz zmiany martwicze w ośrodkowym układzie nerwowym. 

Nawet po wyleczeniu u pacjenta może występować nadmierna nerwowość czy zaburzenia koncentracji, co świadczy o ubytkach, które choroba pozostawia w ośrodkowym układzie nerwowym. Najpoważniejszymi powikłaniami kleszczowego zapalenia mózgu może być niepełnosprawność, a nawet śmierć.

Kleszczowe zapalenie mózgu – postaci

Wyróżniamy następujące postaci kleszczowego zapalenia mózgu:

• oponową – najłagodniejsza forma choroby, która ustępuje zwykle po 7-14 dniach,
• oponowo-mózgową – charakteryzuje się cięższym przebiegiem niż postać oponowa. Może dojść do zaburzenia świadomości oraz do porażenia nerwów czaszkowych. Obserwowane jest pogorszenie pamięci i koncentracji.
• oponowo-mózgowo-rdzeniową – najcięższa postać KZM. Dochodzi do porażenia kończyn i mięśni oddechowych. Objawy dotyczą około 10% chorych, z których część niestety umiera wskutek rozległego obrzęku mózgu i zespołu opuszkowego. 
• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, mózgu i korzeni nerwowych – najrzadsza forma choroby przebiegająca z niedowładem kończyny górnej. 

Kleszczowe zapalenie mózgu – diagnostyka i leczenie

W rozpoznaniu choroby stosowane są następujące metody z wykorzystaniem płynu mózgowo-rdzeniowego lub surowicy pacjenta:

• hodowla wyizolowanego wirusa KZM na liniach komórkowych Vero, PK, RH lub BHK-21 w warunkach in vitro,
• technika RT-PCR, która umożliwia ujawnienie materiału genetycznego wirusa,
• test ELISA umożliwiający identyfikację specyficznych przeciwciał.

Obecnie nie istnieje skuteczna farmakoterapia przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu, a stosowane leczenie ma charakter objawowy. Choremu podawane są:

• leki przeciwbólowe,
• leki przeciwgorączkowe,
• preparaty zmniejszające ciśnienie wewnątrzczaszkowe. 

Dostępne szczepionki ochronne to obecnie najlepsze rozwiązanie, by uniknąć zachorowania na kleszczowe zapalenie mózgu.

Szczepienia zaleca Ministerstwo Zdrowia. Szczepionki podaje się m.in. pracownikom nadleśnictw z północno-wschodniej części Polski.

Jak uniknąć zachorowania na kleszczowe zapalenie mózgu?

Szacuje się, że co szósty kleszcz w naszym kraju jest zarażony wirusem KZM, dlatego tak ważna jest odpowiednia profilaktyka. 

Co robić, aby uchronić się przed konsekwencjami pogryzienia przez groźne stawonogi?

• Unikaj pobytu w rejonach narażonych na występowanie zakażonych kleszczy.
• Podczas spacerów po lesie i łąkach zakładaj odpowiednią odzież osłaniającą całe ciało.
• Stosuj środki odstraszające kleszcze.
• Dokładnie obejrzyj ciało po każdym pobycie w miejscu, gdzie można spodziewać się występowania kleszczy.
• Pij tylko przegotowane mleko.
• Zadbaj o ochronę przeciwkleszczową u zwierząt domowych.
• Stosuj szczepienia przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu. 

Kleszczowe zapalenie mózgu to poważna choroba. Konsekwencje jej wystąpienia bywają odczuwane przez całe życie. Nie wolno bagatelizować ryzyka zachorowania, tym bardziej że ilość zakażonych kleszczy wciąż wzrasta, dlatego konieczne jest stosowanie odpowiednich działań profilaktycznych. 

Źródła:

• Dutkiewicz, J., Cisak, E., Wójcik-Fatla, A., Zając, V., & Sroka, J. (2014). Profilaktyka chorób odkleszczowych. Bezpieczeństwo Pracy: nauka i praktyka, 21-23,
• Pancewicz, S. A., Hermanowska-Szpakowicz, T., Kondrusik, M., Zajkowska, J. M., Grygorczuk, S., & Świerzbińska, R. (2006). Aspekty epidemiologiczno-kliniczne i profilaktyka kleszczowego zapalenia mózgu. Polski Przegląd Neurologiczny, 2(1), 7-12,
• http://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/kleszczowe-zapalenie-mozgu/,
• http://szczepienia.pzh.gov.pl/wiekszosc-zachorowan-na-kleszczowe-zapalenie-mozgu-nie-jest-wykrywana-w-polsce/.