Kleszcze – dlaczego są niebezpieczne dla człowieka?

Kleszcze – najpopularniejsze gatunki

Obecnie na świecie opisano około 900 gatunków kleszczy, które pod względem taksonomicznym zaliczono do następujących rodzin:

• Argasidae,
• Ixodidae,
• Nuttalliellidae.

W naszym kraju odnotowywanych jest przejściowo nawet kilkadziesiąt gatunków kleszczy, jednak tylko 19 z nich uznano za stały element fauny polskiej. 

Kleszcze bytują głównie w lasach i na terenach trawiastych, ale znajdziemy je także w miastach. Pamiętajmy, że parki i przydomowe ogródki to miejsca, w których jesteśmy narażeni na kontakt z tymi niebezpiecznymi pasożytami. 

Najpopularniejszymi gatunkami w Polsce są:

• kleszcz pospolity (Ixodes ricinus),
• kleszcz łąkowy (Dermacentor reticulatus).

Biologiczny aspekt życia kleszczy 

Charakterystyczny cykl rozwojowy kleszcza trwa zazwyczaj od 2 do 4 lat i obejmuje kolejne stadia: 

• jajo,
• larwa,
• nimfa,
• osobnik dorosły. 

Dorosłe samice mają z reguły długość około 3-4 mm, natomiast samce są nieco mniejsze i mierzą zwykle 2,5 mm. 

Dorosła samica po wyssaniu krwi może wielokrotnie zwiększyć swoje rozmiary.

Oszacowano, że jednorazowo kleszcz podczas żerowania może wypić z żywiciela nawet kilka mililitrów krwi. 

Ciało kleszcza składa się z dwóch części: 

• gnatosomy z narządem gębowym,
• idiosomy, na której znajdują się 4 pary odnóży lokomocyjnych.

W narządzie gębowym znajdują się szczękoczułki i nogogłaszczki służące do przyczepiania się do żywiciela i pobierania pokarmu. Kleszcze do swojego rozwoju potrzebują krwi kręgowców, którą mogą wypijać właściwie na każdym etapie życia.

Ze względu na budowę ciała, kleszcze podzielono na następujące grupy:

• kleszcze miękkie – nie posiadają twardego pancerza, np. obrzeżek gołębień,
• kleszcze pośrednie – słabo poznane, występują głównie na obszarze afrykańskim,
• kleszcze twarde – ich ciało pokrywa twardy pancerz, np. kleszcz pospolity, kleszcz łąkowy.

Uwaga! Prawdopodobnie wszystkie znane gatunki kleszczy są pasożytami, które mogą przenosić chorobotwórcze wirusy, bakterie i pierwotniaki oraz wywoływać reakcje alergiczne. 

To właśnie dlatego ugryzienie przez kleszcza jest tak niebezpieczne dla zdrowia, a w niektórych przypadkach także dla życia poszkodowanego. 

Do ugryzień najczęściej dochodzi w obrębie następujących części ciała:

• głowa, 
• uszy,
• pachwiny i miejsca zgięć kończyn. 

Ślina kleszczy zawiera hemolizynę i cytolizynę, które powodują miejscowy zanik tkanek oraz podrażnienie w miejscu ugryzienia. W miejscu ukłucia obserwowany jest często stan zapalny z oznakami reakcji alergicznej. W ślinie pasożyta znajdziemy także czynniki zapobiegające krzepnięciu krwi oraz substancje znieczulające, dlatego może minąć sporo czasu, zanim zauważymy pasożyta na swoim ciele. 

Czynnikami wabiącymi kleszcza do żywiciela mogą być:

• ciepło,
• zapach kwasu mlekowego (np. zawartego w pocie),
• wydychany dwutlenek węgla.

Dlaczego kleszcze są niebezpieczne?

Jeśli mamy kontakt z zainfekowanym kleszczem, wraz z wysysaniem przez niego krwi dochodzi do zarażenia czynnikiem chorobotwórczym. 

Kleszcze mogą przenosić groźne choroby, m.in.

• boreliozę,
• kleszczowe zapalenie mózgu,
• babeszjozę,
• anaplazmozę granulocytarną, 
• erlichiozę monocytarną, 
• gorączkę Q,
• tularemię.

Kiedy kleszcze są najbardziej aktywne?

W naszym kraju kleszcze wykazują największą aktywność od marca do listopada. Stają się żerne i niebezpieczne już przy 5-7°C, a tak niska temperatura może uśpić w nas konieczność stosowania ochrony przeciwkleszczowej.

Podejmując działania profilaktyczne, powinniśmy mieć na uwadze głównie temperaturę otoczenia, a nie porę roku!

Ukłucie kleszcza – profilaktyka

Kleszcze przenoszą groźne choroby, dlatego należy wystrzegać się kontaktu z tymi pajęczakami. Do najważniejszych działań profilaktycznych należą:

• unikanie spacerowania w miejscach, gdzie mogą występować kleszcze,
• noszenie odpowiedniego ubrania, m.in. zakrywającego kostki i nadgarstki oraz okrycia głowy (czapka, kapelusz),
• zakładanie ubrań w jasnych kolorach – ułatwiają dostrzeżenie osobników przyniesionych na odzieży z wyprawy po lesie,
• stosowanie środków odstraszających kleszcze,
• dokładne oglądanie ciała po każdorazowym przebywaniu w miejscach potencjalnego występowania kleszczy,
• wykonywanie szczepień ochronnych przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu,
• stosowanie u zwierząt domowych obroży, sprayów i kropli przeciwkleszczowych.

Walka z kleszczami może przebiegać także w ich naturalnym środowisku. Polega ona wówczas m.in. na:

• opryskiwaniu zarośli odpowiednimi środkami chemicznymi,
• wprowadzaniu gatunków stanowiących naturalnego wroga kleszczy w przyrodzie, np. Hunterellus hookeri i Ixodiphagus tetanus. 

Jak usunąć kleszcza?

Jeśli zauważymy kleszcza na naszym ciele, należy go jak najszybciej usunąć. W jaki sposób?

1. Możemy użyć specjalnego urządzenia lub po prostu pęsety. 
2. Chwytamy kleszcza jak najbliżej skóry.
3. Pasożyta należy wyciągnąć zdecydowanym ruchem, dbając jednocześnie, by usunąć całe ciało osobnika. 
4. Miejsce ukąszenia należy zdezynfekować. 
5. Przez kolejne tygodnie powinniśmy bacznie obserwować miejsce ugryzienia. Niepokojącym objawem jest rumień, obrzęk lub wysypka, dlatego, jeśli zauważymy wspomniane symptomy, powinniśmy niezwłocznie udać się do lekarza. 
6. Uwaga! Kleszcza wgryzionego w ciało żywiciela nie wolno smarować tłuszczem. Powoduje to silny ślinotok u pasożyta, co zwiększa ryzyko przeniesienia patogenów i zarażenia się chorobami odkleszczowymi. 

Pamiętajmy, że każdego roku w Polsce z powodu powikłań po ugryzieniu kleszcza cierpią setki, a być może nawet tysiące osób. Mimo rozwoju farmakoterapii i metod diagnostycznych, choroby przenoszone przez kleszcze pozostają wciąż nie w pełni poznane, a częstości ich występowania nie jesteśmy w stanie dokładnie oszacować. W świetle tych niepokojących informacji konieczne jest prowadzenie odpowiednich działań prewencyjnych i edukacyjnych. 

Data weryfikacji: 4.07.2022 r.