Objawy i skutki uszkodzenia nerwów czaszkowych

Nerwy czaszkowe w ludzkim ciele 

Wyróżnia się 12 par nerwów czaszkowych, z których każdy odgrywa istotną rolę w naszym życiu: 

• I nerw – węchowy – powonienie, 
• II nerw – wzrokowy – przewodzenie bodźców wzrokowych, 
• III nerw – okoruchowy – ruchy gałki ocznej, 
• IV nerw – bloczkowy – ruchy gałki ocznej, 
• V nerw – trójdzielny – unerwia czuciowo powierzchnię twarzy, nosa, jamy ustnej; unerwia ruchowo mięśnie żwaczy, 
• VI nerw – odwodzący – ruchy gałki ocznej, 
• VII nerw – twarzowy – unerwia mięśnie mimiczne, 
• VIII nerw – przedsionkowo-ślimakowy – przewodzi bodźce słuchowe; związany jest ze zmysłem równowagi, 
• XI nerw – językowo-gardłowy – unerwia czuciowo ucho środkowe, łuki podniebienne, migdałki, nasadę języka, część nosową i ustną gardła; unerwia też ruchowo niektóre mięśnie gardła, 
• X nerw – błędny – unerwia ruchowo niektóre mięśnie gardła, podniebienia i krtani; unerwia czuciowo całą krtań, część ucha zewnętrznego, a także wszystkie narządy wewnętrzne klatki piersiowej i jamy brzusznej, 
• XI nerw – dodatkowy – unerwia niektóre mięśnie szyi i karku, 
• XII nerw – podjęzykowy – unerwia ruchowo wszystkie mięśnie języka. 

Przyczyny uszkodzenia nerwów czaszkowych 

Uszkodzenie nerwu lub nerwów może mieć różne podłoże i przyczynę. W literaturze wyróżnia się: 

• uszkodzenia mechaniczne – najczęściej podczas wypadków komunikacyjnych, w których dochodzi np. do pęknięcia podstawy czaszki, a także w wyniku uszkodzeń tzw. jatrogennych, spowodowanych błędami lekarskimi lub błędami wynikającymi z nieprawidłowej opieki medycznej, 
• nowotwory, 
• choroby zakaźne (np. ucha), 
• guzy, 
• zatrucia, 
• zakażenia wirusowe, 
• choroby naczyniowe (np. w przebiegu cukrzycy, nadciśnieniu), 
• choroby neurozwyrodnieniowe, 
• choroby endokrynologiczne, 
• choroby metaboliczne, 
• pochodzenie idiopatyczne.  

Objawy uszkodzenia poszczególnych nerwów 

I – nerw węchowy 

Uszkodzenie nerwu węchowego skutkuje utratą węchu (anosmia) lub upośledzeniem powonienia, określanym fachowo mianem hyposmii. Uszkodzenie nerwu węchowego lub jego odczuwalne zaburzenia mogą wiązać się z początkiem chorób np. Alzheimera czy Parkinsona. Niewydolność I nerwu czaszkowego może być również wynikiem chorób układu oddechowego czy stosowania niektórych leków. 

II – nerw wzrokowy 

Objawy uszkodzenia nerwu wzrokowego zależą od miejsca wystąpienia uszkodzenia. W przypadku uszkodzenia nerwu wzrokowego (jego długość wynosi ok. 4,5 cm) przed skrzyżowaniem wzrokowym, występuje jednooczna ślepota, a także cząstkowe niedowidzenie. Jeżeli do uszkodzenia doszło w obrębie plamki żółtej, która odpowiada za ostrość widzenia, objawem będzie tzw. mroczek centralny, czyli pojawienie się w centrum pola widzenia czarnej plamki (mroczka). Jeśli do uszkodzenia dojdzie w promienistości wzrokowej, może wystąpić niedowidzenie połowicze (brak widzenia połowy pola widzenia w jednym lub w obu oczach) lub kwadrantowe (brak widzenia jednej czwartej pola widzenia) po stronie przeciwnej od uszkodzenia. 

III – nerw okoruchowy 

Objawami uszkodzenia nerwu okoruchowego jest poszerzona źrenica, brak reakcji źrenicy, opadająca powieka i zmiana ustawienia gałki ocznej, co powoduje podwójne widzenie. Uszkodzenie nerwu okoruchowego może skutkować porażeniem mięśni odpowiedzialnych za ruchy gałek ocznych. W tym przypadku wyróżnia się różne postaci porażenia mięśni – zewnętrzne i wewnętrzne. Pojedyncze uszkodzenia mięśni odpowiadających za ruchy gałek ocznych występują niezwykle rzadko. 

IV – nerw bloczkowy 

Uszkodzenia nerwu bloczkowego są bardzo rzadko wynikiem chorób naczyniowych. Najczęściej do jego uszkodzenia dochodzi wskutek wad wrodzonych, które mogą ujawnić się w każdym wieku, nawet w dorosłym życiu. Objawem uszkodzenia IV nerwu czaszkowego jest znaczne ograniczenie wykonania gałką oczną ruchu w dół pod skosem (nerw ten unerwia mięsień skośny górny oka). Uszkodzenie tego nerwu jest łatwe do zauważenia, bowiem gałka oczna zmienia swoje dotychczasowe ustawienie – jest nieco wyżej ustawiona niż zdrowe oko.  

V – nerw trójdzielny 

Jako że nerw trójdzielny jest największym nerwem czaszkowym, jego uszkodzenia mogą mieć szeroki zakres. W zależności od miejsca uszkodzenia jego skutki mogą znacznie różnić się od siebie. Do najczęstszych objawów uszkodzenia lekarze zaliczają różne zaburzenia czucia (np. chory nie jest w stanie określić ułożenia poszczególnych narządów artykulacyjnych, a przez to mowa może być postrzegana jako afatyczna), a także zaburzenia pracy mięśni żwaczy, mięśnia napinacza błony bębenkowej i mięśnia napinacza podniebienia. Innym objawem może być zanik odruchu rogówkowego, będącego bezwarunkowym odruchem obronnym oka (powieki się nie zamykają przy dotknięciu). Uszkodzenie nerwu trójdzielnego może skutkować zaburzonym odruchem żuchwowym. 

VI – nerw odwodzący 

Uszkodzenia nerwu odwodzącego są najczęstszymi uszkodzeniami związanymi z ruchem gałek ocznych. Objawem uszkodzenia jest brak ruchu lub znaczne ograniczenie ruchu oka w kierunku skroniowym. Może wystąpić zez zbieżny wraz z podwójnym widzeniem, a także odruch zwany wyrównawczym ustawieniem głowy, polegający na kierowaniu twarzy w kierunku bocznym, w stronę uszkodzenia. 

VII – nerw twarzowy 

Jeżeli do uszkodzenia nerwu dojdzie na jego obwodzie (uszkodzenia jądrowe), to wówczas następują: wiotkie porażenie mięśni mimicznych w połowie twarzy, zaburzenia smaku w przedniej części języka, suchość oka (brak łez) i języka (brak wydzielania śliny). Jeśli wynikiem uszkodzenia VII nerwu będzie niedowład mięśni mimicznych w obrębie dolnej części twarzy, dojdzie do znacznego zaburzenia artykulacji, ponieważ wyłączone zostaną mięśnie po jednej stronie. Innym objawem uszkodzenia nerwu twarzowego jest opadnięcie kącika ust, a także brak możliwości szczelnego zamknięcia warg. Zauważalna na twarzy jest asymetria. Takie uszkodzenia świadczą o uszkodzeniu ośrodkowym (nadjądrowym). 

VIII – nerw przedsionkowo-ślimakowy 

Uszkodzenia VIII nerwu czaszkowego skutkują występowaniem zaburzeń związanych ze słuchem i równowagą. Jeśli dojdzie do uszkodzenia części ślimakowej nerwu, wówczas objawem będą szumy uszne wraz z osłabieniem odbierania dźwięków lub głuchotą. W przypadku uszkodzenia części przedsionkowej nerwu zaburzona będzie równowaga, mogą pojawić się zawroty głowy, oczopląs i zaburzone (zamazane) widzenie wraz z nudnościami i wymiotami

IX – nerw językowo-gardłowy 

Uszkodzenia nerwu językowo-gardłowego związane są z naprawdę przykrymi dla chorego objawami. Oprócz zaburzeń smakowych dochodzi do zaburzeń połykania (dysfagii), co związane jest z częstszym krztuszeniem się i dużymi trudnościami w spożywaniu pokarmu. Ponadto zniesione zostają odruchy podniebienne i gardłowe, mające związek z odruchem wymiotnym. Uszkodzenia IX nerwu rzadko występuje w izolacji, częściej w towarzyszy mu uszkodzenie nerwu X i XI. 

X – nerw błędny 

Nerw błędny jest najdłuższym nerwem czaszkowym, unerwiającym wiele struktur. Jego uszkodzenie wiąże się z szerokim zakresem różnych objawów i zniesionych ważnych dla prawidłowego funkcjonowania odruchów. Do głównych objawów uszkodzenia zalicza się dysfagię (zaburzenia połykania), zniesienie odruchów wegetatywnych z układu pokarmowego, oddechowego i z obszaru serca, wystąpienie uciążliwej chrypki, porażenie podniebienia, zmiana barwy głosu czy nosowanie. Zakres objawów zależy w dużej mierze od miejsca uszkodzenia. 

XI – nerw dodatkowy 

Uszkodzenie nerwu dodatkowego może mieć miejsce w różnych lokalizacjach. Jeżeli doszło do naruszenia nerwu powyżej mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego, wówczas chory nie jest w stanie obrócić głowy w zdrową stronę. Nie może też wzruszyć ramieniem. Według literatury medycznej częściej dochodzi do uszkodzenia poniżej tego mięśnia, co skutkuje opadnięciem ramienia i trudnością w jego uniesieniu powyżej linii poziomej. 

XII – nerw podjęzykowy 

Nerw podjęzykowy jest niezwykle ważny dla prawidłowej artykulacji, ponieważ unerwia głównie mięśnie językowe. Uszkodzenie tego nerwu ma przykre w skutkach objawy, takie jak ograniczenie ruchomości języka, zanik jego mięśni, zaburzenia pionizacji języka, zbaczanie języka, a także fascykulacje. Nieprawidłowa praca mięśni języka wpływa na jakość wymowy, która staje się zamazana, bełkotliwa i mało zrozumiała dla otoczenia. W przypadku obustronnego uszkodzenia nerwu podjęzykowego dochodzi do całkowitego zniesienia ruchów języka i niemożności komunikacji. W zależności od objawów i miejsca uszkodzenia lekarz stwierdza najczęściej zespół opuszkowy lub rzekomoopuszkowy. 

Uszkodzenia nerwów czaszkowych to bardzo szeroki temat. Mogą mieć one miejsce w różnych obszarach nerwów, skutkując skrajnymi objawami, znacznie utrudniającymi dotychczasowe życie pacjenta. 

Przeczytaj również: 
Nerwy czaszkowe – jakie są ich rodzaje?