Toksyna botulinowa. Najbardziej śmiertelna substancja świata czy cudowny lek?

Toksyna botulinowa – historia

Historia odkrycia tej substancji sięga początków XIX wieku. Rozpoczyna się od tajemniczego wzrostu śmiertelności spowodowanej zatruciem pokarmowym w Królestwie Wirtembergii – państwa na terenie dzisiejszych Niemiec. Po sekcji zwłok wydano ostrzeżenie dotyczące jedzenia wędzonej kaszanki, której spożycie było przyczyną śmierci wielu osób. Choroba zyskała miano zatrucia kiełbasianego (dosłowne tłumaczenie niemieckiej i brytyjskiej nazwy kaszanki to krwawa kiełbasa, blutwurst i blood sausage). Wraz ze zwiększającą się liczbą ofiar śmiertelnych po spożyciu nieprawidłowo przygotowanych produktów mięsnych coraz więcej osób zajęło się badaniem zmarłych. 

Osobą, która jako pierwsza przeprowadziła właściwe badania był Justinus Kerner – lekarz i poeta. Badał on wpływ toksyny botulinowej, którą nazywał toksyną kiełbasianą/kwasem tłuszczowym. Badania odbywały się na nim samym i na zwierzętach. Kerner opisał obraz kliniczny choroby wywołanej spożyciem toksyny, przewidział mechanizm jej oddziaływania na organizm ssaków oraz zapowiedział jej potencjalne zastosowanie w medycynie. Co ciekawe, część z jego założeń się sprawdziła.

Toksyna botulinowa – jak działa?

Toksyna botulinowa jest szkodliwa głównie dla włókien nerwowych wydzielających acetylocholinę. Oznacza to, że objawy botulizmu (zatrucia) dotyczą głównie mięśni. Substancja po wniknięciu do neuronu łączy się z białkami SNARE, odpowiedzialnymi za transport pęcherzyków z acetylocholiną do synaps nerwowych (miejsc, w których nerw łączy się z mięśniem). W standardowych warunkach białka SNARE umożliwiają przedostanie się pęcherzyków z acetylocholiną do synapsy i połączenie ich z błoną. Acetylocholina dostaje się do mięśni i generuje pobudzenie – doprowadza to do skurczu mięśnia. Efektem obecności toksyny jest paraliż mięśni objętych jej działaniem.

Botulizm – rodzaje

• Botulizm pokarmowy – wynikający ze zjedzenia żywności z puszki, w której doszło do namnożenia bakterii Clostridium botulinum;
• Botulizm przyranny – do zatrucia toksyną botulinową dochodzi poprzez zakażoną ranę,
• Botulizm niemowlęcy – pojawia się po podaniu niemowlakom miodu, który może zawierać przetrwalniki C. botulinum; do zatrucia dochodzi, ponieważ flora jelitowa maluchów nie jest jeszcze całkowicie wykształcona. Objawy to m.in. zaparcia, wiotkość ciała, utrata apetytu, cichy płacz, ślinotok. 

Pamiętaj, by nie podawać miodu dzieciom do 1. roku życia.

Botulizm – objawy

Objawy zatrucia toksyną rozpoczynają się od męczliwości mięśni, szczególnie w okolicy głowy i szyi.

Objawia się to:

• podwójnym widzeniem, 
• opadaniem powiek, 
• trudnościami w mówieniu,
• problemami z żuciem i połykaniem. 

Następnie pojawia się uczucie osłabienia, głównie w obrębie mięśni kończyn i klatki piersiowej. Zajęcie autonomicznego układu nerwowego objawia się suchością jamy ustnej i spadkiem ciśnienia tętniczego krwi. Mogą wystąpić biegunki i wymioty. 

Śmierć następuje w wyniku porażenia mięśni oddechowych, czyli przez uduszenie. Charakterystyczne dla botulizmu jest zachowanie świadomości do końca.

Leczenie botulizmu 

Antytoksyna botulinowa jest głównym sposobem leczenia botulizmu i powinna być ona podana jak najszybciej po postawieniu diagnozy. Konieczne może być także leczenie podtrzymujące funkcje życiowe, takie jak respiratoroterapia. 

Toksyna botulinowa – zastosowanie

Toksynę botulinową wykorzystuje się głównie w kosmetyce, m.in. jako metodę korekcji zmarszczek skóry twarzy. Umożliwia ona całkowite usunięcie drobnych zmarszczek mimicznych, spłycenie tych głębszych oraz złagodzenie rysów twarzy.

Toksynę botulinową stosuje się również w medycynie.

Blefarospazm

Toksynę botulinową wykorzystuje się w leczeniu niekontrolowanych skurczy powiek i mięśni okrężnych oka. Amerykańska Agencja Żywności i Leków (FDA – Food and Drug Administration) dopuściła jad kiełbasiany jako sposób leczenia tej dolegliwości w 1989 r. 

Dystonie

Dystonie to mimowolne, często bolesne skurcze kilku grup mięśniowych występujące jednocześnie. Ruchy dystoniczne sprawiają wrażenie nienaturalnych. Dzieje się tak, ponieważ często pobudzone zostają mięśnie działające przeciwstawnie. FDA zezwoliło na terapię z wykorzystaniem toksyny w 2000 r. Jest to leczenie pierwszego rzutu o największej skuteczności.

Migrena

To zastosowanie toksyny botulinowej zostało odkryte przypadkowo podczas stosowania tej substancji w zabiegach kosmetycznych. Dzięki temu w 2010 r. we wskazaniach dotyczących leczenia migreny dołączono terapię toksyną botulinową, która zmniejsza liczbę napadów migreny przy stosunkowo rzadkim występowaniu działań niepożądanych. 

Spastyczność

Spastyczność to opór mięśni na ich bierne rozciąganie, spowodowany narastającym napięciem. Zjawisko to występuje w wielu chorobach i zespołach neurologicznych, m.in. w stwardnieniu rozsianym, a także po udarze mózgu i wskutek uszkodzeń rdzenia kręgowego.

Nadmierna potliwość

Problem dotyczy ok. 3% populacji. Nadpotliwość występuje głównie w dołach pachowych, na stopach i dłoniach. Toksyna botulinowa wstrzykiwana w niewielkich ilościach może „zablokować” gruczoły potowe. Efekt utrzymuje się przez kilka miesięcy. Działaniami niepożądanymi są suchość i ból ostrzykiwanych okolic, mogą również wystąpić objawy grypopodobne.

Ślinotok

Nadmierne wydzielanie śliny jest często występującym objawem w neurologii. Dzięki wykorzystaniu toksyny botulinowej można zmniejszyć aktywność gruczołów ślinowych.

Zespół nadreaktywnego pęcherza 

Dolegliwość objawia się częstym uczuciem nagłego parcia na pęcherz i koniecznością oddania moczu. Może znacząco ograniczyć jakość życia chorego. Podstawą leczenia nietrzymania moczu jest modyfikacja stylu życia, odpowiednio dobrane ćwiczenia mięśni dna miednicy oraz leki antycholinergiczne. Jeżeli te metody okażą się nieskuteczne, możliwe jest zastosowanie toksyny botulinowej w formie wstrzyknięć do ściany pęcherza moczowego.

Zez

Iniekcja z toksyny botulinowej stanowi alternatywę dla leczenia operacyjnego. Zabieg polega na częściowym porażeniu mięśnia, który odpowiada za nieprawidłowe ustawienie gałki ocznej.

Achalazja przełyku

Przyczyną choroby jest upośledzenie rozkurczu dolnego zwieracza przełyku. Połykany pokarm zalega w przełyku, powodując rozciągnięcie jego ścian. Porażenie skurczu mięśnia zwieracza przełyku umożliwia przejście pokarmu przez jego światło.

Choć toksyna botulinowa, czyli jad kiełbasiany, może być substancją niebezpieczną, jej stosowanie w medycynie pomaga zwalczyć wiele dolegliwości.

Przeczytaj również:
Toksyna botulinowa – zastosowanie w dermatologii