Mechanizmy obronne. Kiedy zaczynają utrudniać nam życie?

Czym są mechanizmy obronne? 

Pojęcie mechanizmów obronnych do współczesnej nauki wprowadził Zygmunt Freud. Uważał on, że są to struktury umysłowe, których zadaniem jest ochrona ego (czyli nas samych, naszego obrazu samych siebie) przed tym, co nieprzyjemne, np. uczuciem lęku, rozdarciem wewnętrznym, przykrymi myślami, niesprzyjającymi opiniami innych. Według naukowca mechanizmy obronne naginają rzeczywistość w imię naszego dobrego samopoczucia i pozytywnej samooceny.  

Mechanizmy obronne pełnią rolę adaptacyjną. Pomagają poradzić sobie w trudnych emocjonalnie sytuacjach i powrócić do normalnego funkcjonowania. Nie stanowią one problemu, o ile nie są używane nadmiernie i nieadekwatnie do sytuacji.  

Rodzaje mechanizmów obronnych 

• Techniki związane z zaniechaniem, niepodejmowaniem działania: tłumienie, wyparcie, natręctwa i kompulsje, nadmierna samokontrola, prokrastynacja (odkładanie zadań na później); 
• Techniki, których celem jest przekształcenie rzeczywistości, np. fantazjowanie, odwracanie sensu, racjonalizacja.  
• Techniki przejmowania cudzych zachowań; 
• Techniki przemieszczenia, np. zaprzeczanie własnemu działaniu, decyzjom z przeszłości, utrwalone wzorce reagowania agresją, nadmierna uległość, przeświadczenie o własnym złym stanie zdrowia; 
• Mechanizmy łączące w sobie elementy kilku powyższych grup, np. odwracanie uwagi, zemsta, pokuta, samorozgrzeszanie się, utrata zainteresowania, odwracanie uwagi. 

Warto wspomnieć również o moralnych mechanizmach obronnych. Pozwalają one na postrzeganie siebie jako człowieka dobrego, nawet w sytuacji postępowania niezgodnie z zasadami moralnymi.  

Do moralnych mechanizmów obronnych należą: 

• racjonalizacja – tłumaczenie niewłaściwego postępowania jako koniecznego dla „wyższego dobra”; 
• eufemizmy – używanie słów zastępczych, o mniej negatywnym zabarwieniu, np. „pożyczka” zamiast „kradzież”; 
• korzystne porównania – porównywanie własnych złych czynów z jeszcze gorszymi czynami innych ludzi; 
• odpowiedzialność rozproszona – dzielenie się odpowiedzialnością i winą za złe uczynki z innymi, np. „Uderzyłem Kubę, ale Jaś też go uderzył.”; 
• przemieszczenie odpowiedzialności – uznawanie swoich złych czynów za uzasadnione i właściwe ze względu na przekonanie o przyzwoleniu na nie przez autorytet; 
• wyparcie konsekwencji – nieuwzględnianie konsekwencji własnego postępowania, ignorowanie ich; 
• dehumanizacja (odczłowieczanie) ofiar; 
• zewnętrzna atrybucja winy – przypisywanie winy ofierze, np. „Ona jest sama sobie winna, bo prowokowała strojem.”; 

Wyróżniamy również niedojrzałe i dojrzałe mechanizmy obronne oraz narcystyczne i neurotyczne mechanizmy obronne.  

Jakie są dojrzałe mechanizmy obronne? 

Dojrzałość mechanizmów obronnych można rozumieć dwojako. Z jednej strony są to po prostu mechanizmy, które pojawiają się później (nie występują w dzieciństwie). Z drugiej – znajdują się wyżej od mechanizmów niedojrzałych, są bardziej złożone, abstrakcyjne i wymagają rozwiniętego układu nerwowego, aby mogły zaistnieć. 

Są to np. altruizm (bezinteresowne poświęcanie się dla innych), humor, sublimacja (przeniesienie celu na inny, który łatwiej jest osiągnąć), tłumienie i antycypacja (przewidywanie sytuacji, która wywołuje stres). 

Jakie są niedojrzałe mechanizmy obronne? 

Niedojrzałe mechanizmy obronne rozwijają się już na wczesnych etapach życia. Nie są one jednak ograniczone wyłącznie do okresu dzieciństwa, występują także u osób dorosłych (w szczególności w sytuacjach kryzysu, silnego stresu).

Nagminne stosowanie niedojrzałych mechanizmów obronnych pozostaje w ścisłym związku z obecnością zaburzeń psychicznych. 

Niedojrzałe mechanizmy obronne to np. projekcja (przypisywanie innym osobom własnych cech czy uczuć negatywnych), fantazjowanie, somatyzacja (występowanie określonych objawów chorobowych, których nie potwierdza żadne badanie), dysocjacja (utrata kontroli nad własną tożsamością). 

Czy potrzebujemy mechanizmów obronnych? 

Mechanizmy obronne są dla człowieka czymś naturalnym i potrzebnym dla prawidłowego funkcjonowania, zachowania równowagi, utrzymania pozytywnej samooceny, adaptacji i poradzenia sobie z trudnościami. Problem pojawia się, gdy stosujemy je nadmiernie i nieadekwatnie do sytuacji. Może to sprzyjać rozwojowi zaburzeń psychicznych.

Przeczytaj również:
Filofobia. Dlaczego boimy się zakochać?